Microsoft Word fiz-9 mv az capa docx

38 
 
olunmuşdur. Bu müddətdə silindrlərdən 
3,5 ∙ 10
 elektrik yükü keçmişdir. Sonda silin-
drlərin təcrübədən əvvəlki və sonrakı kütlələri müqayisə olunmuşdur. Əgər metal silindrlərdə 
elektrik cərəyanı ionların hərəkəti hesabına yaransaydı, bu halda maddə daşınması nəticəsin-
də silindrlərin kütlələrində ciddi azalma baş verməli idi. Elmi təsəvvürlərə görə, kristalın 
əmələ gəlməsi prosesində hər mis  atomu bir elektron, hər alüminium atomu isə iki elektron 
itirir. Nəzərə alınsa ki, mis atomunun kütləsi 
1,05 ∙ 10
,  alüminium atomunun 
kütləsi isə 
0,45 ∙ 10
 -dır, silindrlərin 1 il ərzində kütlələri hissolunacaq dərəcə-
də azalmalıdır. Lakin ən dəqiq tərəzilər silindrlərin kütlələrində heç bir azalma aşkar etmədi.  
Beləliklə, Rike təcrübəsindən çıxan nəticə: metal naqillərdə elektrik cərəyanı ionların deyil, 
mis və alüminium üçün eyni olan zərrəciklərin – sərbəst elektronların hərəkəti nəticəsində 
yaranır. 
Sonrakı  mərhələdə qruplar müəllimin göstərişi ilə  dərslikdəki nəzəri dərs materialı ilə 
tanış olurlar (C bloku).  
Tövsiyə. İki səbəbdən bu mövzunun öyrədilməsinin müəllimin müsahibə, nümayiş və illüs-
trasiyalarıyla müşayiət olunan şifahi şərhi əsasında həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur: 
1) mövzunun məzmunu klassik elektron nəzəriyyəsi əsasında qurulduğundan onun mənimsə-
nilməsi şagirdlərdə yarana biləcək məzmun mürəkkəbliyi və mənimsəmədə qorxu hislərinin 
qarşısını almaq məqsədilə; 2) dərs vaxtına qənaət etmək məqsədilə. 
Təlim nəticələri yüksək olan siniflərdə qeyd etmək olar ki, metalların elektrik 
keçiriciliyinin elektron təbiətinin doğruluğunu 1912-ci ildə L.Mandelştam-N.Papaleksinin, 
1916-cı ildə isə R.Tolmen-T.Stüartın apardıqları təcrübələr də 
təsdiq etmişdir. Həmin təcrübələrin sxemləri illüstrasiya 
olunur. Bu təcrübələrin ideyası xüsusi model əsasında  şərh 
oluna bilər: 
Su doldurulmuş halqaşəkilli  şüşə boru sürətlə  fırladılır 
(şəkil 1). Halqanı qəfil tormozladıqda onun daxilindəki maye 
hərəkətini davam etdirir. Bu hərəkət suya ağac yonqarı 
qarışdırdıqda daha aydın görünür. 
Tövsiyə. “Elektron qazı” anlayışını verərkən  şagirdlərin 
diqqətinə çatdırılmalıdır ki, o, metalda elektronların sərbəst-
ləşmə prosesinin sadələşdirilmiş modelidir – həqiqətdə isə 
proses çox mürəkkəbdir. Lakin bu model metalın daxilində baş 
verən fiziki prosesləri izah etməyə imkan verir: elektron qazı 
özünü qaz molekulları kimi apardığına görə onun xassələrinin izahına molekulyar-kinetik 
nəzəriyyənin  əsas müddəalarını  tətbiq etmək mümkündür; elektron qazının hərəkəti klassik 
mexanika qanunları əsasında izah edilir; elektronların bir-biri ilə qarşılıqlı təsirləri nəzərə 
alınmır. 
Beləliklə, dərsin əsas məzmununu aşağıdakı müddəalar əsasında qurmaq məqsədəuyğun 
hesab edilir: 
 Maddələrin elektrikkeçirmə qabiliyyətinə görə təsnif edilməsi. 
 Metalların elektrik keçiriciliyinin klassik elektron nəzəriyyəsinin tarixi. 
 Metal naqillərin elektrik keçiriciliyinin fiziki mexanizmi. 
 Metallarda sərbəst elektronların sürəti.  
Sonuncu müddəanın araşdırılmasından sonra  şagirdlər bilməlidir ki, naqildəki cərəyanın 
sürəti və sərbəst elektronların sürəti tamamilə fərqli anlayışlardır. Naqildə elektrik cərəya-
nının çox böyük sürətindən danışdıqda – elektrik sahəsinin naqildəki elektrik yükünə təsiri 
nəzərdə tutulur. Bu təsir  
3 ∙ 10
  sürətlə yayılaraq naqilin ixtiyari nöqtəsində yerləşən 
sərbəst elektronlara ani müddətdə çataraq onlara nizamlı hərəkət verir. Bu təsirin nəticəsində 
Şəkil 1 

---

39 
 
naqilin müxtəlif nöqtələrində olan bütün sərbəst elektronlar çox cüzi sürətlə  hərəkət edir. 
Ona görə də elektrik cərəyanının sürəti dedikdə naqildə 
3 ∙ 10
 sürətlə elektrik sahəsi-
nin yayılması nəzərdə tutulur. 
Bundan sonra şagirdlər  “Yaradıcı  tətbiqetmə” mərhələsində verilən məsələni çətinlik 
çəkmədən həll edirlər. 
Məsələ. Elektrik cərəyanı Bakıdan Balakənə ümumi uzunluğu 450 km olan naqillərlə hansı 
müddətə çatar? Elektrik cərəyanının naqildəki sürəti 
2,5 ∙ 10 
/
-dir. 
Verilir Həlli Hesablanması 
450
 

2,5 ∙ 10
 
t–? 

 
450
2,5 ∙ 10
1,8 ∙ 10
 
 
Təklif olunan cədvəl və sxemlər. F blokunda verilmiş tapşırıq dərs boyunca şagirdin öyrən-
diyi əsas biliklərin müstəqil olaraq ümumiləşdirməsinə xidmət edir. Texniki imkanları olan 
siniflərdə müəllim tapşırığı “AktivInspire”, “Mimio”, “Power Point” proqramlarının birində 
interaktiv formada təqdim edə bilər. Bu zaman şagirdlər elektron lövhədə sərbəst şəkildə açar 
sözlərin mənasını uyğun hissələrdə  qeyd  edir  və verilmiş  şəkillərlə birləşdirirlər. Doğru 
cavabları yoxlamaq üçün gizlilik funksiyasından istifadə etmək məqsədəuyğundur. 
Elektron qazı modeli  
 
Elektrik cərəyanının naqildəki sürəti 
 
Metalların klassik elektron 
nəzəriyyəsinin əsas müddəaları 
 
 
Elektron resurslar: 
1. http://www.myshared.ru/slide/445980/ 
2. https://www.youtube.com/watch?v=qZ8aM69CITc 
 
Qiymətləndirmə.  Aşağıdakı meyarlar əsasında təlim məqsədlərinə nail olmaq 
dərəcəsini müəyyən etmək olar.  
 
M-lar 
I 
səviyyə 
II 
səviyyə 
III 
səviyyə 
IV 
səviyyə 
T
əsnifetm
ə 
Maddələri elektrik-
keçirmə qabiliyyətinə 
görə səhv təsnif edir. 
Maddələri elektrikke-
çirmə qabiliyyətinə 
görə çətinliklə təsnif 
edir. 
Maddələri elektrik-
keçirmə qabiliyyətinə 
görə əsasən doğru  
təsnif edir. 
Maddələri elektrik-
keçirmə qabiliyyətinə 
görə düzgün təsnif 
edir. 
İzahe
tm
ə 
Metal naqillərin 
elektrik keçiricili-
yinin mexanizmini 
müəllimin köməyi ilə 
izah edir. 
Metal naqillərin 
elektrik keçiricili-
yinin mexanizmini az 
səhvlərə yol verməklə 
izah edir. 
Metal naqillərin 
elektrik keçiricili-
yinin mexanizmini 
qismən doğru izah 
edir. 
Metal naqillərin 
elektrik keçiricili-
yinin mexanizmini 
dəqiq izah edir. 
Dərsin sonunda iş vərəqləri yığılır və şagirdlərin portfoliosuna əlavə olunur. 
 
 

---