Microsoft Word gelecek dunya duzeni I kitab doc
Yüklə 4,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Metodlar
68 ardıcıllığından çıxarılan nəticələr hesabına gələcəkdə strateji hədəflərin bu və ya digər səviyyədə istiqamətlərini müəyyən etmək, duymaq olur. Proqnozlaşdırmaq siyasi hadisələrin tarixi nəticələrindən də sıx şəkildə asılı olur. Tarixi hadisələrin baza nəticələrinin ardıcıllığı növbəti siyasəti və onun baza istiqamətlərini müəyyən etməyə əsas verir. Məsələn, tarixən böyük dövlətlərin imperiya siyasəti və imperiyanın siyasətinin formalaşmasının əsasları bir riyazi düstura, formulaya çevrilib. Bu həqiqətdir ki, böyük dövlətlər tarixən işğalçılıq siyasəti həyata keçiriblər və öz aralarında rəqabət siyasətini müəyyən ediblər. Bu gün də bu siyasət davam etməkdədir və sadəcə olaraq əksər hallarda iqtisadi ekspansiyalar və bu cür siyasət metodunun tərkibi olaraq iqtisadi təsirlər və təzyiqlər mövcuddur. Əksər hallarda idealizmdən-liberalizmdən istifadə edilir və bu ideyalara söykənərək real siyasət həyata keçirilir. Siyasət özü müxtəlif məkanlarda zaman ardıcıllığı boyunca tarixi yaradır, tarixin nəticələri də növbəti-gələcək trayektoriya üzrə törədiləcək siyasi aktların əsaslarını və nəzəri mülahizələrini formalaşdırır. Bu baxımdan da gələcək strategiyanın müəyyən edilməsi, hadisələr gedişatının gələcək zamanlar üçün proqnozlaşdırılması tarixin və siyasətin formulalarının qarşılıqlı əsaslarla şərtləndirici asılılığından meydana gəlir. Bu formulalar vəhdətinə daima, iqtisadi və sosial-mənəvi inkişafa, mədəni, elmi və humanitar baxışlara müvafiq olaraq, yeni-yeni baxışlar əlavə edilir. Yeni humanizm baxışları-idealizm, nəticədə özündə ədaləti əks etdirən yeni realizmi formalaşdırır. Yeni realizm və idealizm də gələcək siyasətdə yeni məzmunlu (həm bərk, həm də yumşaq) strategiyanın formalaşmasına təsir göstərir. Gələcək strategiya müəyyən edilərkən həmçinin gələcək zamanda maraqların möhkəmlənməsinə xidmət edən siyasi nüfuz amilindən, prinsiplərindən də istifadə edilir. Məsələn, tarixən ingilis və rus xalqlarının, ispanların, türklərin, fransızların, almanların dünya nizamında avtoritar nüfuzları
69 olubdur. Bu nüfuzlar hələ də qalmaqdadır. Zaman keçsə də həmin xalqların dünyanın idarəolunmasında bu və ya digər səviyyədə siyasi nüfuzları mövcuddur. Bu xalqlar öz nüfuzlarından siyasi maraqlarının təmin edilməsində ideoloji amillər olaraq istifadə edirlər. Dünya dövlətləri daha çox orta əsrlərdən, intibah dövründən etibarən vahid mərkəzlərdən (buraya imperiya mərkəzlərini, ittifaq mərkəzlərini aid etmək olar) idarəçiliyə məruz
qalıblar. İmperiyalar dünyanın idarəerdilməsi mərkəzlərinə çevriliblər. Məsələn, Britaniya imperiyası, Fransa kolonial imperiyası, eləcə də Napoleon Bonapart dövründə yaradılan Fransa imperiyası-Avropada, Osmanlı imperiyası, Rus imperiyası (Avro-Asiya məkanlarında), Avstriya – Macarıstan imperiyası bu siyasətdə fəal rol oynayıblar. XX əsrin birinci və ikinci yarısında da imperiyalar dünyanın vahid mərkəzlərdən idarəolunması strategiyasını müəyyən ediblər və bu siyasət onların mənafeyinə xidmət edibdir. Məsələn, alman faşistlərinin imperiyası, yaponların imperiyası və s. bu dövlətlərin və xalqların maraqlarının genişlənməsini təmin edibdir. İmperiya siyasətini həyata keçirmək xalqların və onların
dövlətlərinin doktrinalarına çevrilibdir. Böyük
dövlətlərin tarixi imperiya siyasətləri elmi və kütləvi şüurlarda imperializm anlayışını formalaşdırıbdır. Almaniyalı nəzəriyyəçi Hans Morqentau imperializmin formalaşmasının bu kimi tiplərini və metodlarını göstərir: tplər olaraq- dünya imperiyası (World Empire) –tarixən formalaşmış imperiyalar olan Böyük İsgəndərin imperiyası, VII-VIII əsrlərdə ərəblərin imperiyası, I Napolenun və Hitelrin imperiyaları; continental imperiya (Continental Empire) -bu, coğrafi amillə müəyyən olunan imperiya tipidir. Avropa kontinentində dominant mövqelər əldə etmək üçün Luis (Louis) XIV, III Napoleon, II Vilyam kontinental imperiyaların yaradılması siyasətini həyata keçiriblər. İtaliya yarımadasında və Balkanlarda aparılan müharibələrdə də kontinental imperiyaların yaradılması 70
Adriatik dənizində həyata keçirdiyi siyasət məhz kontinental imperiyanın formalaşmasına xidmət edirdi. Müəllif qeyd edir ki, ABŞ-ın Şimali Amerika kontinentində geniş idarəçiliyinə söykənən və Kanada və Meksikaya qarşı həyata keçirdiyi siyasət imperializm xarakteri kəsb etmirdi); lokal üstünlüyə (yerli hakimliyə) əsaslanan imperiya (Local Preponderance)- XVIII-XIX əsrlərdə belə imperiyaların prototipləri kimi monarxiya siyasəti əsasında formalaşan imperiyaları gösrtərmək olar. XVIII əsrdə Böyük Frederik, Louis XV, Mariya Tereza, Böyük Pyotr, II Katerina bu tipli xarici siyasət həyata keçirirdilər. XIX əsrdə Bismark da oxşar siyasəti reallaşdırırdı). Metodlar olaraq- hərbi imperializm (məsələn, Napolen Bonapartın Fransanı Avropa və dünya hegemonuna çevrimək siyasəti); iqtisadi imperializm (gücün, təsirin, nüfuzun qazanılması üçün rasional metoddur, məsələn, “dollar diplomatiyası”nı da buna nümunə göstərmək olar. Alman, italiyan və yapon imperializmi də iqtisadi səbəblərdən meydana gəlmişdi. Eyni zamanda iqtisadi amillər Britaniya və Fransız imperiyalarının da tarixində mühüm rol oynayıbdır. XVIII əsrin başlanğıcından etibarən Britaniya imperiyasının Portuqaliyada təsirlərinin formalaşmasında da iqtisadi amillər önəmli yer tuturdu. Bu imperializmin kökündə kapitalizm və ticarət ekspansiyası dayanırdı. Britaniya imperiyasının Ərəb dünyasında “neft diplomatiyası” da məhz buna aiddir); mədəni imperializm (Sovet İttifaqı ilə Çin arasında dünyada kommunizm hərəkatının yayılması uğrunda həyata keçən yarışma və dominantlıq siyasəti mədəni imperializmə nümunədir). 1 Ümumiyyətlə, dünya düzəni tarix boyunca maraqlar üzərində dövlətlərin fərdi və ya da kollektiv qaydada
1 Hans J. Morgenthau, Kenneth W. Thompson. Politics among nations: the struggle for power and peace. Brief Edition. 1993.R.R. Donneley&Sons Company. ISBN 0-07-043306-2, səh., 67-73. Yüklə 4,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|