Microsoft Word geosiyaset son doc
Yüklə 21,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
ßËÈ ÙßÑßÍÎÂ
52
strateji niyyətlər güdürdülər. Lakin o dövrdə həm ingilislərin Azərbaycanda sosial dayaqları mövcud deyildi, həm müharibə cəbhəsindəki mövcud hərbi-siyasi vəziyyət onlara Bakıya çoxsaylı qoşun yeritməyə imkan vermirdi, həm də Azərbaycan xalqının kəskin nifrətini qazanmış Sentrokaspi hökumətinin onları dəvət etməsi onların Bakını əldə saxlamasını qeyri mümkün edirdi. Qafqaz İslam Ordusunun Bakını azad etmək üçün hərbi əməliyyatlara başlaması Osmanlının müttəfiqi olan Almaniya- nın özü tərəfindən də narazılıqla qarşılandı. Müttəfiqlər ara- sında Bakı məsələsində ciddi fikir ayrılığı və kəskin ixtilaflar var idi. Bu məsələdə əslində Almaniya ilə Osmanlı nəinki müttəfiq deyildilər, həm də rəqib kimi görünürdülər. Bu özünü təkcə iki ölkə arasındakı, Almaniya-Rusiya diplomatik yazış- malarda deyil, onların hər üçünün ayrı-ayrılıqdakı konkret fəaliyyətində də aydın göstərirdi. Azərbaycan üçün belə çətin və mürəkkəb bir şəraitdə Almaniya ilə sovet Rusiyası arasında 1918-ci il avqustun 27-də Brest-Litovskdə sülh müqaviləsi və ona əlavə olaraq Azərbaycan və Bakı ilə bağlı xüsusi saziş imzalandı. 10
maddəsi bilavasitə Azərbaycana aid idi. Bu maddədə Almani- yanın Qafqazda Gürcüstanın hüdudlarından kənarda hərbi əməliyyatlarda hər hansı üçüncü bir dövlətə heç bir yardım göstərməyəcəyi bildirilirdi. Sənəddə Almaniyanın Qafqazda üçüncü dövlətin hərbi qüvvələrinin Kür çayının mənsəbindən Petropavlovsk kəndinə, Şamaxı qəzasının sərhədləri boyunca Əyrioba kəndinə qədər, Bakı, Şamaxı və Quba qəzaları
10 Русско-германский добавочный договор к Мирному договору между Россией, с одной стороны, и Германией, Австро-Венгрией, Болгарией и Турцией – с другой. 27 августа 1918 г.- Документы внешней политики СССР, T.I, с. 437-445.
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÍ ÝÅÎÑÈÉÀÑßÒÈ
53
boyunca, Bakı qəzasının şimal sərhədlərindən dənizə qədər olan əraziyə keçməməsi üçün təsir göstərəcəyi vurğulanırdı. Almaniya bu müqaviləni imzalayarkən Avstriya-Macarıs- tanın mənafeyini nəzərə almadan sovet Rusiyası ilə separat razılığa gəldi, Osmanlıya qarşı qeyri-səmimi və xəyanətkar mövqe nümayiş etdirdi. Sazişdə adı çəkilməyən üçüncü dövlət dedikdə, Osmanlı imperatoluğu nəzərdə tutulurdu. Bakıya Osmanlı qoşunlarının buraxılmaması məsələsində sovet Rusiyası ilə Almaniya birmənalı müttəfiq idi. Brest-Litovsk müqaviləsi Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qarşı yönəlmişdi və onu təhlükə altına alırdı. Azərbaycan hökuməti ölkənin əleyhinə yönəlmiş bu sazişə qarşı diplomatik mübarizəyə başladı. İstanbulda olan Azərbaycan nümayən- dələrinin Tələt Paşa tərəfindən qəbulu zamanı Bakı məsələsi ilə bağlı Almaniyanın tutduğu mövqe müzakirə edildi. Görüşdə Bakının tezliklə azad olunmasının vacibliyi vurğulandı. Bu danışıqlar çox vaxt keçmədən öz təsirini göstərdi. Berlinə səfər edən Tələt Paşa Almaniyadan təcili olaraq həmin sazişin Azərbaycanla bağlı hissəsinin ləğv olunmasını tələb etdi. Azərbaycan hökuməti də sərt diplomatik addımlar atdı. Sentyabrın 12-də İstanbulda Azərbaycan nümayəndələri Alma- niyanın Osmanlı dövlətindəki səfirliyinə Azərbaycan höku- mətinin etiraz notasını təqdim etdilər. Notada tarixi, etnoqrafik, coğrafi və iqtisadi faktlarla Bakının Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olduğu göstərilirdi. Qeyd edilirdi ki, “Azərbaycan əhalisi Bakını geriyə qaytarmaq arzusundan heç bir zaman əl çəkə bilməz. Bu məsələ Azərbaycan üçün yalnız ərazi məsələsi deyil, o, indi xalq üçün ölüm-dirim məsələsinə çevrilmişdir”. Sənəddə Rusiya və digər dövlətlər üçün Bakının yalnız iqtisadi baxımdan faydalı olduğu vurğulanırdı. Göstərilirdi ki, Bakı Azərbaycanın siyasi, ictimai, elmi, mədəni və ideoloji mərkəzi, təbii, tarixi paytaxtdır. ßËÈ ÙßÑßÍÎÂ
54
Bu zaman müharibə cəbhəsində və beynəlxalq aləmdə mühüm dəyişikliklərin baş verməsini, regionda Böyük Brita- niyanın fəallığının artması və s. yeni amilləri nəzərə alan Almaniya Azərbaycana qarşı ədalətsiz mövqeyindən əl çəkdi. Almaniya hökuməti 27 avqust sazişini imzalamaqla Bakı məsələsində səhvə yol verdiyini başa düşdü. Bu dövrdə Azərbaycan hökuməti ilə Osmanlı Türkiyəsi arasında diplomatik əlaqələr daha da inkişaf etməyə başladı. 1918-ci il sentyabrında Sultan VI Mehmetin İstanbulda Azərbaycan nümayəndələri, oktyabr ayında isə Azərbaycanın İstanbuldakı fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsi Əlimərdan bəy Topçubaşov ilə görüşündə tərəflər Osmanlı və Azərbaycan türkləri arasında qardaşlıq münasibətlərinin mövcud olduğunu bildirdilər. Sultan VI Mehmet Ə. Topçubaşova xitabən qeyd etdi: “Əmin ola bilərsiniz ki, Osmanlı türkləri heç vaxt sizdən köməyini əsirgəməyəcəkdir”. Bütün bu görüşlərin müsbət nəticələri özünü çox da göz- lətmədi. Osmanlı hökuməti Azərbaycana əlavə hərbi hissələr və hərbi yardım göndərdi. Sentyabrın 15-də Bakı şəhəri azad edildi. Yadelli qüvvələr şəhəri tərk edərək qaçdılar. Azərbay- canın türk qoşunları tərəfindən azad edilməsi Azərbaycan- Türkiyə danışıqlarının səmərəli nəticəsi və iki qardaş ölkənin silahlı qüvvələrinin birgə müttəfiqliyinin nümunəsi idi. Bakının azad edilməsi sadəcə bir şəhərin xilası deyildi. Bu regionda yeni bir geosiyasi vəziyyətin yaranması demək idi. Azərbaycan hökuməti təbii-tarixi paytaxtına köçdü. Xəzər üzərində nəzarət əldə etdi. Bununla da Azərbaycanın təsiri həm Şimali Qafqaz üzərində artdı, həm də Türküstana gedən yola nəzarət qazandı. Bakının azad edilməsi Azərbaycan hökumə- tinin daxili siyasətinə mühüm təsir göstərdiyi kimi, xarici siyasət sahəsində də onun fəallaşmasına təkan verdi. Almaniya və Avstriya-Macarıstan nümayəndə heyətləri Bakıya səfərlər etməyə başladılar. Məhz milli hökumətin
Yüklə 21,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|