Microsoft Word Jurnal 2 2011 Red doc

Fəlsəfə tarixi
 
 
 
- 45 -
Prof.Dr. Konul Bunyadzade 
 
The Rationalist Interpretations of the Problem of Man 
(Kant and Marx)
 
 
(summary) 
 
The artice analyses the phenomenon of “man” in the context of the 
philosophical thought system of Kant and Marx. The author states that, the reason 
of her reference to Kant and Marx is that, Kant was not only one the important 
turning point in the Western Philosophy, but also seriously influenced following 
devolopment of it. Some of the Western ideas that are criticized are related to 
Kantian philosophy. As regards to Marx, he ignored the phenomenon of “man” and 
placed the class conflict to forefront. As a result he formed a worldwide known 
doctrine which became the ideological basis of some states. The doctrines of Kant 
and Marx paved the way for the serious falsifications in the investigation of the 
phenomenon of “man”.  
 
Key words:
 
Western phliosophy, Scholastic Philosophy, the phenomenon 
of “man”, Sufizm, Reason
  
 
д.ф.н. Кенуль Буньядзаде 
 
Рационалистические трактовки проблемы человека  
(Кант и Маркс) 
 
(резюме) 
 
В статье предпринята попытка анализа феномена человека на примере 
философии  Канта  и  Маркса.  Обращение  именно  к  данным  представителям 
немецкой  философии  объясняется  автором  тем,  что  Кант  не  только  явился 
поворотным пунктом в истории европейской философии, но и в значительной 
степени повлиял на дальнейшее развитие западной мысли. Именно с филосо-
фией Канта, по мнению автора, связаны многие идеи западной мысли, явив-
шиеся объектом критики на протяжении всего ХХ века. Маркс же, отодвинув 
на задний план феномен человека и поставив во главу угла классовую борь-
бу,  создал  учение,  получившее  широкое  распространение  и  даже  явившееся 
идеологической  основой  зарождающихся  новых  государств.  Учение  обоих 
философов  стали  основой  для  значительных  искажений  в  исследовании 
феномена человека, «Я».  
 
Ключевые слова: 
западное мышление, схоластика, феномен человека, 
суфизм, вера, разум.
 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 2
 
 
 
 
- 46 -
Prof.Dr. Könül Bünyadzade 
 
İnsan sorununun rasyonalist yorumları  
(Kant ve Marx) 
 
(özet) 
 
Makalede Kant ve Marx’ın felsefi sistemi örneğinde insan fenomeni-
nin analizi yapılmıştır. Alman felsefesinin söz konusu iki temsilcisinin fel-
sefi sistemine başvurmasını yazar Kant’ın Avrupa felsefe tarihinde sadece 
bir dönüm noktası olmasıyla değil, aynı zamanda Batı düşünce tarihinin 
sonraki gelişimine de önemli etkileri olmasıyla açıklamaktadır. XX. Yüzyıl-
da ve günümüzde Batı düşüncesinin eleştiri konusu olmuş birçok öğesi Kant 
felsefesiyle yakından ilgildir. Marx’a gelince o, insan fenomenini ikinci 
plana, sınıf çatışmasını da ön plana chıkartarak tüm dünyada yaygınlaşan, 
hatta bazı devletlerin idelojik temeli haline gelen bir doktrin ortaya koymuş-
tur. Söz konusu iki filozofun da doktrinleri insan fenomeninin araştırılma-
sında ciddi tahrıfler için zemin hazırlamıştır.  
 
Anahtar Kelimeler: 
Batı Düşüncesi, Skolastik Düşünce, İnsan Fenomeni, 
Sufizm, İtikat, Akıl. 
 

---

Fəlsəfə tarixi
 
 
 
- 47 -
 
 
 
 
 
Dövr edən fəlsəfi problemlər: 
 Katib Çələbini yenidən oxumaq 
 
 
 
İrfan GÖRKAŞ
∗
 
 
 
Giriş 
Katib Çələbi (1609-1659) XVII əsrin ən qabaqcıl Osmanlı mütəfəkkir-
lərindəndir. İmperiyadakı dəyişiklikləri müşahidə edən Çələbi bu dəyişiklik-
lərin alimlər sinfindəki təzahürlərini məşhur əsəri “Ən Doğrunu Seçməkdə 
Haqq Tərəzisi” (Mizanu’l-Hak fi ihtiyari’l-ehak)  və “Xamlıqların  İşlənmə-
sində İzlənməli Olan Yollar”da (Düsturu’l-amel li-ıslahi’l-helal) dilə gətir-
mişdir. Bu məqalədə Katib Çələbinin tədqiq etdiyi fəlsəfi mövzular onun iki 
əsəri əsasında analiz ediləcəkdir.  
 
Dövr edən problemlər 
Əvvəldən deyək ki, biz “dövr edən problemlər” terminini Katib Çələ-
binin son və  məşhur  əsərinin giriş cümləsində istifadə etdiyi “fəzilətlilərin 
məclislərində dövr edən problemlər” ifadəsindən götürərək istifadə etmişik. 
Çələbi bu əsərində iyirmi bir fəlsəfi problemə yer vermişdir. Təbii ki, bu 
problemlərin hamısı burada müzakirə olunmayacaq. Onun əvəzinə  Çələbi-
nin iki əsəri əsasında “dövr edən problemlər”dən ümumi bir baxışla “fəlsəfə 
problemləri” müəyyənləşdirilməyə çalışacağıq.  
 
A. İdrak Problemi  
1. Biliyin mənbəyi problemi 
Katib Çələbi məşhur əsəri “Mizan”a biliyin iki mənbəyini önə çıxar-
                                                 
∗
 Yrd.Doç.Dr., Artvin Çoruh Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi. 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 2
 
 
 
 
- 48 -
daraq başlayır. Bu iki mənbədən biri “ağıl”, digəri də “nəql”dir. Biliklə bağ-
lı olan ağıl insanın rəhbəri, doğru ilə yanlışı ayırd etməkdə nəqlin dəstəkçi-
sidir. Katib Çələbiyə görə bu iki mənbə, yəni ağıl və nəql, Peyğəmbərin ma-
lik olduğu iki mənbədir. İslam düşüncə tarixində dövr edən problemlərin ba-
şında ağıl-nəql problemi gəlir. Katip Çələbi İslam fəlsəfə tarixində İbn Rüş-
dün “əkiz qardaşlar” metaforasına istinad edərək iki bilik mənbəyi proble-
mini müzakirə edir: “Əsas məsələyə gəlincə, yaradılışın başlangıcından üzü 
bəri, elm adamları arasında ağıl və nəqlin əkiz qardaşlar olduğu, rasionallaş-
mış nəqlin (ma’kûl-i mənkûl) iki yarış atı olduğu hamı tərəfindən qəbul edil-
mişdir.” (10, s.281) 
Katib Çələbi, “əsas məsələ” dediyi bilik mənbəyini (ağıl və nəql), əkiz 
qardaşlar metaforası ilə izah edir. Əkiz qardaşlar metaforası məlum olduğu 
kimi  İbn Rüşdün metaforasıdır. Metaforada əkiz qardaşlar eyni məmədən 
qidalanırlar. Mahiyyətləri etibarilə ikisi arasında sevgi əlaqəsi vardır. (9, 
s.115; 9a, s.164; 15, s.212) 
“Əkiz qardaş” metaforası İslam fəlsəfəsində sadəcə epistemoloji məz-
muna malik bir termin deyildir. Bu termin həm də siyasət fəlsəfəsinə aid 
məzmuna malikdir. Misal üçün Katib Çələbi “dövlət” və “millət”i/“din”i 
hikmət bazasında “hikmət-i təməddün” termini ilə götürür. Şerif Mardin də 
Osmanlı düşüncəsinin din və dövləti  əkiz qardaş  qəbul etdiyini yazır (4, 
s.82).  
Katib Çələbi dövr edən  əkiz qardaş metaforasını  İbn Rüşddən fərqli 
olaraq, “nəqlləşmiş  ağıl” və  “iki köhlən at” metaforası ilə birləşdirir. Bu 
düşüncəni Haqq arayışında olanların (muhakkikun) düşüncəsi adlandırır.  
 
2. Biliyin iki metodu: Bürhan və səfsətə 
Katib Çələbinin metaforalarından görürük ki, Osmanlı fəlsəfəsində bi-
liyin iki mənbəyi olan “ağıl” və “nəql”,  iki köhlən at metaforasında təcəs-
süm edir. İki köhlən at, bilik səyahətində səyahətçinin malik olması zəruri 
olan iki vasitədir. İki köhlən at, subyekti doğru biliyə çatdıran vasitədir. Ka-
tib Çələbi, “doğru bilik” məfhumunu  İslam düşüncəsində çox işlənən “yə-
qin” termini ilə ifadə edir.  
Subyekti “yəqin”ə aparmaq üçün Katib Çələbinin digər bir vasitə ilə 

---