Microsoft Word Kitab-2 cbs doc

49
Tarix elml ri doktoru, professor Q m r ah Cavadovun ara -
dırmalarına gör , 1923-cü ild  Az rbaycanın T dqiq v   T t bbö
(Ara dırma – N.N) C miyy ti yarandıqdan sonra milli azlıqların
öyr nilm si prosesi daha geni  vüs t almı dır. C miyy t az vaxt 
iç risind  Az rbaycanın etnoqrafik baxımdan öyr nilm sind  xeyli 
i  görmü dür. Bu sırada B.Millerin tatlar v  talı lar, Q.F.Çursinin 
talı lar, A.Buk panın kürdl r haqqında
s rl rini misal göst r
bil rik. Bir müdd t sonra – XX  srin 60-70-ci ill rind
A.L.Qryunberqin, M.Hacıyevin v  T. hm dovun ayrı-ayrılıqda
tatlar, 80-ci ill rind  is
.A. zmayılovanın v  Q.Cavadovun 
talı lar, h mçinin, dig r azsaylı xalqlar haqqında t dqiqatları da 
maraqla qar ılandı.
Az rbaycan kürdl rinin öyr nilm sind
. l kb rovun,
A.Buk panın, E.Pçelinanın, Q.F.Çursinin, T.F.Aristovanın ara dır-
maları da diqq td n k narda qalmamı dır.
Xınalıqlılar haqqında A.H.Qenkonun, N.Q.Volkovanın,
.H. ahbazovun, qrız v  buduqlarla ba lı V.Z.Piriyevin, Q. .Qey-
bullayevin, udinl r bar d
.Eyxvaldın, A. ifnerin, M.Bejanovun, 
A.Arutinovun yana maları bu xalqların öyr nilm sinin tarix ünas-
lı ı baxımından mühüm  h miyy t  malikdir. 
(20)
1979-cu ild  Az rbaycan Elml r Akademiyasının
saslı
kitabxanası Ziv r Mustafayevanın t rtib etdiyi “Az rbaycan dövri 
m tbuatı. 1920-1970-ci ill r” biblioqrafiyasını çapdan buraxmı dır
ki, burada 1920-ci ild n 1970-ci il   q d r Az rbaycanda Sovet 
dövründ  çıxan m tbuat orqanları haqqında m lumatlar toplan-
mı dır.
(21)
Öt n srin 80-ci ill rind   m tbuat s hif l rind  Az rbaycan
xalqlarının etnik tarixin  dair müxt lif s pkili, b z n diletant 
xüsüsiyy tli m qal l r çap edilmi , bu m qs dl  xüsusi kitablar 
buraxılmı dır. Q dim v  erk n orta  sr tarixin   b l d olmayan 
“mü llifl r” mövcud nailiyy tl ri öz adına çıxmı , köhn , sübut 
olunmamı  konsepsiyalara üstünlük vermi , yeni istiqam tli
t dqiqatları inkar ed r k xalqın etnik tarixini daha da dola ı a
salmı lar.
(22)

---

50
H qiq t n, K V-in çoxmill tli hali il  qar ılıqlı t sir vasit si 
kimi, y ni geni  oxucu v  tama açı auditoriyasına malik sosial-
siyasi institut olaraq, potensial imkanları çox böyükdür. M s l n,
dövl t s viyy sind  milli azlıqların tarixi, h yat v   m i ti geni
t dqiq olunan dövrd  (80-ci ill rd ), yalnız Az rbaycanda 5,6 
milyon tirajla 150-d n çox respublika,  h r, rayon v  sah
q zetl ri, illik tirajı 33 milyon nüsx  olan jurnal v  jurnal tipli 
n rl r çap olunurdu. Radio v  televiziyanın günd lik yayım h cmi 
50 saatdan çox idi. Bunlardan  lav , respublikada müxt lif komit ,
c miyy t v   t kilatların orqanı olan 52 yeni q zet v  8 jurnal 
(onların çoxu alternativ idil r) n r olunurdu. Yalnız abun  il
yayılan m rk zi q zet v  jurnalların bird f lik tirajı 1,5 milyon 
nüsx d n artıq idi. Statistik r q ml rd n d  göründüyü kimi, o 
dövrd  respublikada ictimai  üura böyük “m tbu t sir” imkanları
mövcud olmu dur. Gör s n, yazılı v  elektron K V bu imkanları
nec  
d y rl ndirir, mill tl rarası h yatın problemsizliyini, 
insanların beyn lmil lçilik, ba qa xalqlara hörm t ruhunda t rbiy
edilm sini t min etm k m qs di il  n  d r c d  s m r li i l r gör
bilirdi? Respublika q zetl rinin (“Kommunist”, “Bakinskiy 
raboçiy”, “Az rbaycan g ncl ri” v  “Molodyoj Azerbaydjana”) 
1986-1991-cı ill rd  çap olunmu  saylarının kontent-analizi mill t-
l rarası münasib tl r sah sind  ged n prosesl rin, t r fl r arasında
m tbuat s hif l rind  aparılan “müharib l r”in t hlili üçün xeyli 
empirik material verir. 
(23)
lham Mazanlı “K V mill tl rarası v  dövl tl rarası münasi-
b tl rin t kmill dirilm si faktoru kimi” kitabında (Bakı-2014)
yazır ki, keçmi  Sovet  ttifaqının müxt lif respublikalarında ba
ver n hadis   v  prosesl r, t kc , mill tl rarası münasib tl r
sah sind  mövcud olan mür kk b probleml ri deyil, h mçinin, 
kütl vi informasiya vasit l rinin bu probleml ri i ıqlandırması
sah sind ki f aliyy tind   d  ciddi bo luqların oldu unu a kara
çıxardır. Bir sıra milli respublikalarda – q zet v  jurnal s hif -
l rind , televiziya v  radio verili l rind   b zi xalqların tarixi v
m d niyy ti, ad t v
n n l ri idealla dırılır, ayrı-ayrı tarixi hadis
v  faktlara milliyy tçi yana malar, milli maraqların dig r xalqların

---

51
maraqlarına qar ı qoyulması v  s. özün  yer alırdı. M tbuat
orqanları insanların ba qa xalqlara hörm t v   v t np rv rlik
ruhunda t rbiy  edilm si i ind  xalqlar v  dövl tl r arasında
ziddiyy tl rin, münaqi  situasiyalarının beyn lxalq al md
aradan qaldırılması nümun l rind n deyil, marksizm-leninizm 
ideologiyası ç rçiv sind   m qbul sayıla bil n v  arzuolunan 
“müsb t” nümun l rd n istifad  edir, b zi hallarda is  özünü 
k skin
kild  büruz  ver n faktların üstünd n sükutla keçirdil r. 
Mill tl rin v  xalqların inki afı il  ba lı ortaya çıxan mür kk b
m s l l r, ayrı-ayrı regionlarda v  respublikalarda sosial-iqtisadi
v   m d ni siyas tin h yata keçirilm sind  yol veril n s hvl r v
çatı mazlıqlar kütl vi informasiya vasit l rind  öz  ksini v
t hlilini tapmırdı. K V-in bu sah d   f aliyy tind , dem k olar ki, 
deklarativlik üstünlük t kil edirdi. 
Lakin bir h qiq ti etiraf etm liyik ki, Az rbaycan vahid 
Sovet “mexanizmi”nin t rkib hiss sind  oldu u dövrl rd  dig r
“qarda ” respublikalardan f rqli olaraq, bu sah y  daha h ssas v
obyektiv yana ma a çalı ıb.
Bunu Az rbaycan K V-in
tarixini v r ql dikc  daha 
aydın gör  bilirik. H qiq t n
d  respublikada yayımlanan 
yerli m tbu n rl r azsaylı
xalqların bu v  ya dig r
xüsusiyy tl rinin geni   v
hat li i ıqlandırılmasında
mühüm rol oynayıb.
21 yanvar 1931-ci ild
L nk ran
h rind  Böyük-
a a Mirsalayevin ba  redak-
torlu u il  1500 tirajla “Kı-
zıl-Talı ” adında q zet f -
aliyy t  ba layıb. Az.K(b)F 
L nk ran Dair  Komit sinin 
Orqanı olan v  5 günd n bir 

---