Microsoft Word kitab+son doc
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
43 ən fəzilətlisi olduğu kimi insana sonuncu bəxş olunan ağıl da ən fəzilətli cövhərdir. Ağıl yalnız insanlara deyil, mələklərə də verilmişdir. Amma insandan fərqli olaraq mələklərdə ağıl var, nəfs yəni xilqəti şərə, eybəcərliyə sövq edən şeytani qüvvə yoxdur. Ona görə də mələklər yalnız ağıldan istifadə edib, əsasən, düzgün yol tutur, səhvsiz və nöqsansız hərəkət edirlər. İnsan isə ağıldan başqa nəfsə də malik olduğu üçün səhvlər edə bilir. Belə ki, ağıl nəfsin toruna düşdükdə xeyir cövhəri olmaq vəzifəsindən uzaqlaşır, həvavu-həvəs, zülm, kibr, hiylə, bir sözlə, şər alətinə və vasitəsinə çevrilir. Haqq müsafirinin, həqiqət əhlinin ilk vəzifəsi ağılı nəfsin səfsətəsindən qorumaqdır. Belə olduqda ağıl xeyir cövhərinə, fəzilət vasitəsinə çevrilir. Bununla belə, ağıl Haqqı dərk etmək və ona çatmaqdan ötrü yetərli deyil. Çünki o, mülk və şəhadət aləminə, hissi dünyaya mənsubdur. Təsadufi deyil ki, C.Rumi naqis və qəlb inamına əsaslanmayan ağılı korun əlindəki əsaya təşbeh edir, yəni Tanrı həqiqətini bəsirət gözü ilə görməyən adamı kora bənzədir. Kor üçünsə əsa çıraqdan daha gərəklidir. Təsəvvüf və irfan düşüncəsində ağıl hissi, maddi aləmə məxsus olduğundan, o ancaq maddi aləmə, mümkün varlığa aid həqiqətləri anlamağa qaildir. Mütləq həqiqəti, vacibi anlamaq üçünsə, əvvəlcə də dediyimiz kimi, ilham, daxili bəsirət, elmi- lədünni, mərifət elmi lazımdır. Ağıl Mülk və Şəhadət aləminə məxsus olduğundan və ilahi eşqi və həqiqəti anlamaqdan ötrü kifayət etmədiyindən klassik poeziyada bəzən tənqidə də məruz qalmışdır. Beləliklə, nəfsini yenən, qəlb bəsirətinə və əqli fəzilətə ma- lik arif üçün hissi aləmin nemət və var-dövlətindən imtina et- mək qədər ali bir dövlət, cahanın müvəqqəti zövq-səfa və ləz- zətini tərk etməkdən önəmli bir ləzzət yoxdur. XV əsr şairi Bə- sirinin dediyi kimi:
44 Tərki-ləzzəti-cahan etmək qədər ləzzətmi var? Eşq və məstlik. Kamil insan. Sufizm ideologiyasında eşq fəlsəfəsi bitkin və mükəmməl bir konsepsiyadır. Eşq bəndəni – qulu Allaha, sufini, saliki Haqqa, aşiqi məşuqa, yara, canana bağlayan ən ali hiss, ən uca duyğudur. Bəndə ilə Tanrı arasında yeganə və ən mühüm ünsiyyət vasitəsidir. Sevənlə sevilən, hə- biblə məhbub arasındakı ünsiyyət və bağlılığın eşq və sevgidən özgə vasitəsi yoxdur. Buna görə də təsəvvüf və irfan inancında eşq və sevgi əhatəli bir anlayışdır. Haqq yolçusunun yüksəliş pillələrində yerinə yetirdiyi və yerinə yetirməli olduğu bütün zahiri əməllər və batini niyyətlər, istək və məqsədlər, sadə zöhddən və zikrdən tutmuş ali mərifətə, Haqqın həqiqi müşa- hidə məqamına qədər hər cür fəaliyyət yolları və üsulları eşqə bağlıdır. Eşq bunların hamısını öz çərçivəsinə alır. Öz dəruni nur və atəşi ilə salik və səyyarın zahiri və batini əməl və hisslərini işıqlandırır, ona qüvvə və ruh verir. Eşq qulu Haqqa yönəldən bir cazibə qüvvəsidir. Eşq insan qəlbinə bəxş edilmiş ilahi zövq və feyzdir.
küllə, nəfs isə kəsrətə, hissi aləmə çəkən qüvvədir. Eşq doğru, nəfs isə əyri yolun müşayiətçisidir. Eşq qulu kamala və həqi- qətə, nəfs isə cəhalətə və şeytani hisslərə qovuşdurur. Əslində sevgi insanın fitrətindədir. Əgər həmin sevgi Haqqa doğru yö- nəlirsə, bəqa yolunun ruhi qüvvəsinə, nəfsin toruna düşürsə, fəna yolunun müşaiyətçisinə çevrilir. Yəni eşq insanı bəqaya, nəfs isə fani olana yönəldir. Başqa sözlə, məhəbbət və eşq nəfsə uyduqda Tanrı sevgisi dünya sevgisi ilə əvəzlənir. Maddi dünya ehtiras və həvəsləri əsl sevgi kimi dərk edilir və naqis ehtiraslar, dünyəvi düşüncə və maraqlar bəndənin həyat idealına, yol yoldaşına çevrilir. Təsəvvüf ideoloqları eşqi iki yerə ayırırlar: 1.Məcazi eşq; 2.Həqiqi və ya ilahi eşq. Bəzi şərhlərdə platonik (əflatuni) və ruhani eşqdən də söhbət gedir.
45 İrfani düşüncədə məcazi eşq dedikdə, maddi dünyaya, onun cism və varlıqlarına olan eşq nəzərdə tutulur ki, buna dünyəvi eşq də deyirlər. Həqiqi eşq anlayışı isə Allaha, vücudi- küllə olan sevgini özündə ehtiva edir ki, bunu ilahi eşq də adlandırırlar. Quran ayələrinə isnad edən təsəvvüf təfsirçilərinə görə, Al- lah-taala «özünü aşkara çıxarmaq və tanıtmaq üçün» xəlq etdiyi insanı və insana xatir yaratdığı maddi varlığı sevərək və sevgi üçün xəlq etmişdir. Deməli, sevgi və eşq xilqətin mahiyyət və fitrətindədir. Hürufiliyin banisi F.Nəiminin bu inancı eynilə su- fizmdə də vardır:
Təsəvvüfdə eşq və məstlik bir-birindən ayrılmaz və biri di- gərini tamamlayan anlayışlardır. Belə ki, eşq insana Allahla bə- şər övladı arasındakı ilk əhd-peyman günü, yəni «ruzi- ələst»də, ilkin məclisdə («bəzmi-əzəl»də) təlqin edilmiş, eşq yükü bəndənin üzərinə qoyulmuş və insan bu eşqin sevinc və feyzindən məst olmuşdur. Elə buna görə də insan ilkin yaradılış günündən eşq zövqünün məstidir. Bəzmi-əzəldə içmişəm vəhdət meyinin cürəsin, Şöl cürədən kim ta əbəd sərməsti-məxmur olmuşam. –
dedikdə Nəsimi bunu nəzərdə tuturdu. M.Əvhədi isə həmin qayəni belə ifadə edirdi: Eşqin camından oldu o bağü bahar məst, Dövranü dəhrü aşiqü eşqü nigar məst. Nahid məst oldu, qəmər də onun kimi,
46 Gün məst çıxdı, oldu fələkdə nə var məst. 1
Qəzəldə bütövlükdə bütün xilqətin, kainat «çəmənindəki» hər kəsin və hər şeyin ilahi eşqin badəsi ilə məst və xumar ol- masından söhbət gedir. Nəsiminin «Məst» rədifli qəsidəsi də eyni ideyanın bədii və obrazlı ifadəsinə yönəlib. Füzulinin «Leyli və Məcnun» poemasının qəhrəmanı Məcnun həqiqi eşqin təsiri ilə elə sərməst olur ki, dünyanın nə olduğunu idrak etmir: «Öylə sərməstəm ki, idrak etməzəm dünya nədir». Təsəvvüfdə eşqin yönü məcazdan həqiqətə, hissi aləmdən ilahi varlığa doğru yönəlir. Mərifət əhli məcazi eşqi də qəbul edir. Onlara görə kəsrət aləminin, aləmi-cuzvün bütün zərrələrində, o cümlədən hər bir insanda ilahi varlığın vəchindən bir təcəlli nuru vardır. İnsan başqa varlıqlarda, xüsusilə də öz həmcinslərində həmin nuru görüb ona meyl edir, onu sevir. Bu maddi dünya sevgisi, hissi aləmdəki zərrələrə mehr, başqa sözlə, məcazi eşq olsa da, məqbuldur. Çünki, əvvələn, bütün məxluqat Tanrı tərəfindən və onun zatından yaradılıb. İkincisi isə, məcazi eşq özü həqiqi eşq üçün başlanğıc, məhəbbət yolunun ibtidasıdır. İnsanı küfrdən imana, naqislikdən kamilliyə, cəhldən arifliyə aparan yeganə və həqiqi yol da budur. Çünki Xuda eşqi həqiqət əhli, aşiqlər üçün əvəzsiz həqi- qət yolu kimi müəyyənləşdirib. Həqiqi saliklər ancaq bu yola baş əyərlər:
1
M . Əvhədi . Qəzəllər, tərcümə edəni X.Yusifov, «Ədəbiyyat və incəsənət» qəz., 22 fevral, 1975. Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|