Microsoft Word kitab+son doc
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Salik, bəndə və arif
- Təsəvvüfdə rəmzlər və simvolik yozumlar
47 Onu da qeyd etmək lazım gəlir ki, təsəvvüf şeyxləri heç də məhəbbət və eşqi eyni şey hesab etmirlər. Bir qayda olaraq, irfan sahibləri eşqi məhəbbətin daha şiddətli dərəsi kimi dəyər- ləndirirlər. Adətən eşq közün özünə, məhəbbət isə közün işı-
Buna görə də eşq daha çox yandırıb yaxır. Onun hərarəti daha ziyadədir. Ancaq eşq və sevgi nə qədər əzəmətli duyğu, möhtəşəm hiss olsa da, bir o qədər də cəfaverici xislətə malikdir. Buna gö- rə təsəvvüfdə «eşq müşkülü», «bəlayi-eşq» adlanan ayrıca bir anlayış hakimdir. Orta əsr klassiklərimizin çox tez-tez bədii dillə «eşq müşkülü»ndən və «bəlayi-eşq»dən şikayət etmələrinin səbəbi də budur. Belə ki, eşq işi ilk öncə asan və cazibədar görünür. Lakin elə ki, bu dərdə mübtəla oldun onun müşkülləri ortalığa çıxır. Eşq və məhəbbətin çətin, ağır, əzabverici bir hiss olduğu bəlli olur. Vəhdəti-vücud fəlsəfəsinə görə vəhdət aləmindən ayrılıb kəsrətə düşən zərrənin «şəbi-
hicran»ın zülmət və qaranlığında vücudü-küllün sevgisi ilə əzab çəkir. Bu sevgi artdıqca cəfa da artır. Əslində isə eşq yolunda daha çox əzab çəkmək bəndənin Haqqa olan sevgisinin böyüklüyünə dəlalət edir. Füzulinin Məcnunun dili ilə ifadə etdiyi kimi insan «bəlayi-eşq ilə» nə qədər çox «aşina» olursa, nə qədər çox məşəqqət və qovğa çəkirsə, vücudi-mütləq qarşısında öz eşqinin böyüklüyünü, məhəbbətdə sabitqədəm və sədaqətli olduğunu bir o qədər çox isbata yetirmiş olur. Vəhdəti-vücud fəlsəfəsinə görə əslində eşq, aşiq və mə- şuq, məhəbbət, həbib və məhbub, sevgi, sevən və sevilən ma- hiyyətdə eynidir. Sadəcə olaraq təzahürlər fərqlidir. Həm də müşkül iş olan eşqin həqiqətini hər kəs anlaya, cəfasını hər kimsə çəkə bilməz. Onun zövq və səfasını ancaq eşq zövqü olanlar, cəfasını isə həqiqi əzabkeşlər və sadiq bəndələr çəkə bilər.
48 Eşq eyni zamanda hüsnlə, yəni həqiqi gözəlliklə bağlıdır. Bunlar biri digərini tamamlayır. Biri olmadan digərinin aşkar olması mümkün deyil, biri olmadan digərinin qiymət və dəyərini anlamaq olmaz:
Eşqi zahir edən hüsn, hüsnün dəyərini bildirən eşqdir. Eşq ağıl və elmdən daha yüksəkdir. Ağıl və elmlə ancaq maddi dünyanı və ona aid bilikləri kəsb etmək, anlamaq olar. Əvvəlcə də dediyimiz kimi, bunlar ilahi həqiqətləri anlamaq üçün kifayət etmir. Həmin həqiqəti dərk etmək və ona çatmaq yalnız eşqin yardımı ilə mümkündür. Təsəvvüf və irfan düşüncəsində son və başlıca məqsəd kamil insan problemidir. Əvvəlcə də dediyimiz kimi, insan ən şərəfli xilqət, Allahın yer üzündəki varisi, xəlifəsidir. Quranın «Fatir» surəsində deyildiyi kimi: «Sizi yer üzünün varisləri
insana xatır yaradılmış, insanın timsalında Tanrı onu görəcək gözlər və tanıyacaq qəlblər xəlq etmişdir. Deməli, əslində, «nüsxeyi-səğir» olan, cövhəri mənadan ibarət, lakin müvəqqəti olaraq surətə gəlmiş insanın əsas məqsədi yer üzündə Haqqa yönəlmək, onun sevgisi ilə yaşamaq, nəfs adlı şeytanın, əğyarın fitnəsinə uymamaq, vacibdən başqa bütün masivanı, hətta öz cismani varlığını da unutmaqdır. İlahi əxlaqla əxlaqlanmaq, mənəvi saflıq, ruhani kamillik sufizm etiqadında başlıca qayə- dir. Təbii ki, belə bir insan dünyanın hər cür şər və bədxah əməlindən uzaqlaşıb, ancaq xeyir və nəcib əməllər mücəssəməsinə çevrilir. Təsəvvüf ideoloqları insanları dini, irqi, milli, cinsi və s. mənsubiyyətlərinə görə fərqləndirib bu əlamətlərə əsasən birini digərindən üstün hesab etmir. Kəbə ilə kilsə, məscidlə bütxanə,
49 müsəlmanla xristian həqiqət əhlinin nəzərində mahiyyətcə eyni, bir-birindən fərqi olmayan varlıqlar sayılır: Kəbəvü deyr nədir, qeyr nədir, seyr nədir? Məscidü bütkədəvü xirqəvü zünnar nədir? Nəsimi
İrfan əhlinin baxış və qənaəti belədir: Ayrı bilmişsən, Füzuli, məscidi meyxanədən, Səhv imiş ol kim, səni biz əhli-irfan bilmişiz. Füzuli
Ey Füzuli, sən məscidlə meyxanəni (küfr məkanı sayılan, şərab içilən yeri) bir-birindən ayırırsan. Bu səhv bir yoldur. Halbuki biz səni mərifət sahibi, əhli-irfan hesab edirdik! Bu ali təsəvvüf düşüncəsində əsas inam və prinsipdir. Təsəvvüf və irfanda insanlar bir-birlərindən yalnız cahilli- yinə və kamilliyinə, Haqqamı və ya maddi dünyayamı bağlılıqlarına, Haqqınmı və ya nəfsinmi (şeytanınmı) qulu olduqlarına görə fərqlənirlər. İlahi varlıqdan ayrılıq – hicran dərdi və Haqqa qovuşmaq – vüsal həsrəti təsəvvüf fəlsəfəsində xüsusi populyarlıq kəsb edən məsələlərdən biridir. Aşiq, bəndə, salik surət aləmində daim «şəbi-hicran»ın əzablarını yaşayır, öz məşuqundan ayrıl- dığına görə möhnət və iztiraba düçar olur, ağır və müztərib hal- lar keçirir, göz yaşı tökür. Lakin Allah – məşuq, yar aşiqə qarşı laqeyd və soyuqqanlıdır. Bir tərəfdən, əğyar (nəfs) vüsal yolun- da maneədirsə, digər tərəfdən də məşuqun etinasızlığı aşiqə əzab və dərd verir. Məşuq isə öz təmkini və laqeydliyi ilə aşiqin eşqdəki səbr və səbatını yoxlamaq, vüsal uğrundakı iradə və cə- fakeşliyini sınamaq niyyətindədir. Bədii ədəbiyyat üçün bol material verən bu mövzu orta əsrlərdəki təriqət meylli sənətkar- larımızın yaradıcılığında geniş şəkildə öz obrazlı əksini tapmış-
50
cidir. Hər bir həqiqi sufi kamillik yolunda hicran, möhnət əzabını və vüsal həsrətinin iztirablarını yaşamalıdır. Ümumiyyətlə, ka- millik yolu uzun, məşəqqətli və çətin bir yoldur. Təsəvvüfdə rəmzlər və simvolik yozumlar. Sufizmdə rəmzi ifadələrin və simvolik yozumların böyük rolu vardır. Burada bir sıra rəmzi anlayışlar vardır ki, onlar özünəməxsus mənalarda, başqa sözlə, öz həqiqi mənasından fərqli anlamda işlədilir. Buna görə də dini-fəlsəfi cərəyan olan sufizmin məxsusi simvolik dili olduğu tez-tez nəzərə çatdırılır. Həmin dil obrazlı şəkildə «quş dili» («məntiqüt-teyr») adlandırılır. Deyilən mətləbi Nəsimi bir qəzəlində bu cür vurğulayır: Hər kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz, Bu quş dilidir, anı Süleyman bilir ancaq.
Təsəvvüfdəki rəmzi anlayışları, onun «quş dili»ni bilmədən təsəvvüfün əsas ideyalarını, məram və şərhlərini, elmi-fəlsəfi mahiyyətini də dürüst şəkildə anlamaq mümkün deyil. Dini-təsəvvüfi ədəbiyyatlarda varlığın başlanğıcı məbdə, sonu isə məad adlanır. İnsan da bir xilqət kimi məbdədən gəlib müvəqqəti olaraq maddi aləmdə qərarlaşır və sonra məada-son qayıdış məkanına dönür. İnsan surət aləmindəki yaşayış prosesində mənəvi-əxlaqi kamilləşmə və Haqqa doğru yüksəliş yolunda bir sıra məqam və hallardan keçir. Bunlar hər ikisi yüksəliş yolunun pillələri olsa da, heç də eyni şey deyildir. Məqam Haqq yolçusunun əməli fəaliyyyət, təcrübə və sınaqlar vasitəsilə tədricən qazan- dığı mənəvi-əxlaqi və psixoloji vərdişlər sistemidir. Məqam mürid və salikin şəxsi iradəsi, çalışma və səyi ilə qazanılır, yəni məkasibdir (kəsb ediləndir). Məqam davamlı və uzunmüddət- lidir. Hal isə ilahi vəcd (ekstaz) və ilham yolu ilə əldə edilən, salik və arifin qəlbinə müəyyən an çərçivəsində nazil olan Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|