Microsoft Word kitab+son doc
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Məqasid əl-fəlasifə»
- İmam Qüşeyrinin məşhur «Risalə»
- Mühyəddin ibn Ərəbinin
- Tənasux
- Təsəvvüfün
- Abdak əs-Sufi
15 ki, bu ideya kəlam alimləri və fəqihlər arasında ciddi etiraza sə- bəb olmuşdu. Həllac ibn Mənsur isə adı öz əqidəsi yolunda cəfa və cəza çəkən bir fədakar obrazı kimi simvollaşmış mütəsəvvüflərdən biridir. IX-X əsrlərin hüdudlarında yaşamış Həllac məşhur «ənəlhəq» («mən həqqəm») şüarını irəli sürdü. O, belə deyirdi: «Mən özüm yoxam, məndə olan da haqdır». Həllaca görə öz nəfsini, dünyəvi meyllərini öldürüb maddi həzz və şəhvətin əsarətindən qurtulan şəxs irfani bilik kəsb edərsə, ilahi bir məqama yüksəlib insani keyfiyyətlərdən təmizlənər. Bu halda o, ilahi keyfiyyətlər qazanar. Daha doğrusu, ilahinin ruhu onda təcəssüm etmiş olar. Həllac ibn Mənsur özünün məhz belə bir mərtəbəyə yüksəldiyini iddia edir, özü ilə haqq arasında batini mənada fərq görmürdü. Elə buna görə də onu kafirlikdə təqsir- ləndirdilər. Təkcə mütəkəllimlər və fəqihlər deyil, hətta bəzi su- filər də ona qarşı çıxdılar. Nəticədə Həllac 922-ci ildə Bağdadda işgəncəli və faciəli şəkildə edam edildi. Ancaq sonradan ona bəraət qazandırıldı və adı Haqq yolunun əzabkeş mücahidi kimi əbədiləşdi. Ümumiyyətlə, ilkin dövrlərdən başlayaraq uzun müddət su- filərin bir çoxu təqibə məruz qalmışdır. Ruhanilər, fiqh və kə- lam alimləri sufilərə radikal mövqedən yanaşmışlar. Təsəvvüf dünyasını bütövlükdə həmin töhmət, qınaq və təqiblərdən qurtaran isə islam şərqinin elm, fəlsəfə və din sahəsində ən böyük münəvvərlərindən sayılan imam Əbu Hamid Qəzali olmuşdur. İdrakının, elminin, imanının və fəzilətinin gücü ilə o, əgər belə demək mümkünsə, islamı təsəvvüflə barışdırdı. Qurandan, İskəndəriyyə mətkəbinə aid neoplatonizmdən və başqa dini-elmi və fəlsəfi mənbələrdən ustalıqla bəhrələnərək təsəvvüf və irfanı bir elm halına gətirdi, məhəbbəti etiqadla bağladı. Həyatının mühüm bir hissəsi Nizamiyyə mədrəsəsi ilə bağlı olan, həm ziyalılar, həm də xalq kütlələri arasında yüksək nüfuz qazanan imam Qəzali fəlsəfə, fiqh və kəlama dair dəyərli əsərlər yazıb onların nöqsanlarını göstərərək sonda belə bir
16
mümkün deyil. Bunun üçün o, mədrəsəni tərk edib xəlvətə çəkilir, həqiqəti dərk etməyin yolunu daxili təkamül və irfanda tapır. Bidət hesab olunan təsəvvüf və irfan ideyalarını ortodoksal islam təlimi sisteminə daxil edir, Allahın intuisiya və vəcd yolu ilə dərkini mümkün sayır, intuisiyanı mütləq həqiqətin dərkində yeganə vasitə hesab edirdi. «Zeynəddin» ləqəbiylə tanınmış və mədrəsənin elmilə mütləq həqiqətə çatmağı mümkünsüz sayan Qəzali belə bir qənaətə gəlir: «Açıqca gördüm ki, sufilərə məxsus həqiqət kitablardan öyrə- nilməz. O həqiqətə yalnız insanın təcrübəsi, vəcdi, daxili dəyişmələri və ilahi eşqlə dünyanı unudub özünü tərk etmək vasitəsilə çatmaq olar». Maddi aləmin əbədiliyini qəbul etməyən Qəzali onun Allahın iradəsi sayəsində ancaq müəyyən zaman və məkanda mövcudluğunu, ilahi həqiqətin dərkinin isə yalnız ilahi hikmət və arifanə duyğularla mümkünlüyünü qəbul edir. Qəzali əsas fikirlərini «Məqasid əl-fəlasifə» («Filosofların məqsədləri»), «Təhafüt əl-fəlasifə» («Filosof- ların təkzibi»), «İhya ülum əd-din» («Din elmlərinin dirçəl- məsi»), «Kimyayi-səadət» («Səadət kimyası») və s. kimi trak- tatlarında ifadə etmişdir.
bət, zöhd və s.-lə bağlı fikirləri sufizmin nəzəri yüksəlişində mühüm rol oynadı. İmam Qüşeyrinin məşhur «Risalə»si də təsəvvüf və irfana dair dəyərli qaynaqlardan sayılır. XI-XII əsrlərdə, demək olar ki, sufizmin elmi-nəzəri və dini-fəlsəfi bir təlim kimi formalaşması başa çatdı. Bu dövrdə yetişən bir çox mütəsəvvüflərin şərhləri, müxtəlif səpkili əsər- ləri bu sistemin zənginləşməsinə və bütövləşməsinə xidmət etdi. «Şeyxü-Əkbər» («Böyük şeyx») ləqəbi almış Mühyəddin
sufizm zirvəyə çatdı, bütöv və mükəmməl bir dini-fəlsəfi siste- mə çevrildi, onun ölçü və nizamı nəzəri cəhətdən tamamlanmış oldu.
17
masında böyük əməli iş gördü. Şeiri, musiqini və səma’nı (rəqsi) xanəgaha, sufi məclislərinə daxil edib bir növ mənəvi- əxlaqi cəhətdən qanuniləşdirdi. Onun «Məsnəvi»si təsəvvüf və irfani görüşləri ifadə və təbliğ edən ən kamil bədii nümunələrdən sayılır. İrfanın bədii zövq və sənət nəşəsinə çevrilməsində və bu yolla populyarlaşmasında Mövlananın xidmətləri əvəzsizdir. Sufizmdə iki böyük məktəb – Bağdad və Xorasan mək- təbləri xüsusilə diqqəti cəlb edir ki, ünlü təriqət başçılarının və tanınmış təsəvvüf və irfan öncüllərinin bir çoxu bu məktəblərin yetirmələridir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, sufizm dini-mistik və fəl- səfi-əxlaqi bir cərəyan kimi bütöv bir sistemə və tipoloji xüsu- siyyətlərə malik olsa da, həmin sistemin daxilində çoxlu sayda fərqli, zidd, hətta bir-birini inkar edən fikirlər, müxtəlif təma- yüllər, şaxələnən firqə və təriqətlər mövcuddur. Bu firqə və təriqətlərdə son məqsəd eyni olsa da, məqsədə gedən yollar, üsul və vasitələr çeşidlidir və hətta bəzən bir-birinə ziddir. Elə sufi təriqətləri və təsəvvüf əhli olmuşdur ki, təkcə ruhanilər, fəqih və mütəkəllimlər yox, mütərəqqi sufilərin və ariflərin (irfan sahibləri) özləri də onlara mənfi münasibət bəsləmişlər.
tərkidünyalıq; bəzi ifrat, dini və ictimai baxımdan qeyri-məqbul görünən geyimlər və meyllər; bəzi sufilərin tiryək, şərab, eyş- işrət və əyləncəyə qurşanıb guya bu yolla vəcdə gələrək ilahi varlığa qovuşması; bəzi firqələrdə əməllərin mənəvi-əxlaqi qaydalara uyğun gəlməməsi; zahiri əməllərə, geyim tərzinə, ibadətə üstünlük verilməsi və s. İttihad insanın şövq ilə haqqa qovuşub onun zatında fəna olmasıdır. Daha əvvəllər qeyri- məqbul görünən bu ideya imam Qəzali və xüsusilə də, İbn Ərəbinin təfsirlərindən sonra müəyyən məqbul biçimə salındı.
18
Allahın İsa peyğəmbərdə və ya insanda təcəssümünə inamdır. Təsəvvüf və irfan eyni bir çərçivənin hüdudları daxilində yerləşən bütöv və vahid bir təlim olsa da, eyni şey deyildir. Bunlar arasında müəyyən fərqlər mövcuddur. Təsəvvüf həmin təlimin praktik cəhəti, irfan isə nəzəri tərəfidir. Hər bir elmin həm təcrübəvi, həm də nəzəri tərəfləri olduğu kimi sufilikdə də təsəvvüf əməli fəaliyyətlə, irfan isə təfəkkür və nəzəri müddəa- larla bağlıdır. İrfan əməli hərəkətin, praktiki fəaliyyətin gedişa- tını nizamlayan, onu idraki-nəzəri baxımdan əsaslandıran düşüncə modeli-ilahi hikmət və bilik məcmusudur. Hissi və əqli idrakdan yüksəkdə dayanan ali mərifətdir. İrfan təsəvvüfdən daha yüksək mərhələ, vahid təlimin daha uca mərtəbəsidir. Təsəvvüfə müxtəlif təriflər verilmişdir. Ancaq bu təriflərin heç biri onun mahiyyətini tam şəkildə ehtiva etmir. Təsəvvüfün başlanğıcı zöhd, təqva, şəriət qaydalarına əməl etmək, sadə həyat tərzi, sonra tədricən nəfsi öldürmək, dünyəvi həvəsləri tərk etmək, masivanı (Allahın zatından başqa hər şey masiva adlanır) «atıb yalnız haqqı tutmaq, ilahi eşq yolçusuna çevrilmək və son məqsəddə öz cismani varlığını yox sanıb, ruhani varlığını Allahın varlığında fəna etməkdir. Başqa sözlə, təsəvvüf nəfsin törətdiyi afətlərdən təmizlənmək, dünyəvi həvəslərdən yaxa qurtararaq Haqqa yaxın ilk sırada və yüksək dərəcədə dayanmaq deməkdir» (Əbülhəsən Nuri). Təsəvvüf irfandan daha əvvəl təşəkkül tapmışdır. Onun başlanğıcı zöhd (dünya nemətlərindən və həsəvlərindən imtina edib tərkidünya, guşənişin həyat keçirmək, zahidlik. Zahidlər yalnız onları sadə tərzdə yaşada biləcək qədər yeyib içirdilər, bəziləri, məsələn, tanınmış sufi Abdak əs-Sufi yalnız bitki ilə qidalanırdı. Zahidlik xristianlıqdakı asketizmə bənzər həyat tər- zidir), təqva (insanı Allahdan uzaqlaşdıran istək və hərəkət- lərdən çəkinmək, pəhrizkarlıq, nəfslə mücadilə etmək), şəriət qaydalarına əməl etmək, sadə həyat tərzi yaşamaq və s. olmuş- Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|