55
Təsadüfi deyil ki, pyesin finalında naəlac qalıb 30
yaşlı qulluqçu Sənəmlə kəbin kəsdirməyə razılıq verən
Məşədi özünü uduzmuş, aldadılmış bilir. Halbuki o,
Sənəmdən düz iyirmi yaş böyükdür. Hərçənd pyesin
iştirakçılarının hamısı Sənəmi Məşədiyə tay görür,
onların evlənməsini məqbul, normal sayır. Hətta 15
yaşlı Gülnaz da Sənəmə öz dayəsi (və ya süd anası)
kimi yanaşır. Deməli, Gülnazla Məşədinin aralarındakı
yaş fərqinin də qısa bir vaxt intervalında itəcəyi ilə
bağlı mənim gəldiyim qənaət həmin dövrün sosial-
psixoloji portretinə tam uyğundur.
Və... bundan əlavə... bir komediya qəhərmanı kimi
Məşədi İbadın heç bir mühüm qüsuru, defekti yoxdur: nə
şürbidir, nə kələkbaz, nə qoçudur, nə də ədəbaz; halal
çörək yeyib, halal dolanıb. Evlənməyə də ixtiyarı
çatır. Bu, onun hüququdur. Məşədi hörmətli tacirdir
(pyesin teksti onu tacir kimi, məna qatları isə baqqal
kimi tanıtdırır), pullu adamdır, yaşayışı firavandır.
Cəsarəti, fiziki enerjisi də fontan vurur ki, toy
eləyib təzə arvad almaq istəyir. Amma di gəl ki, bu
əməli-saleh müsəlman kişi KEÇƏL VƏ HƏPƏNDDİR. Məşədi
bir də ona görə gülüş obyektidir ki, köhnəsidir,
toplum içrə “naftalinli” münasibətlərin, köhnə yaşam
tərzinin təmsilçisidir. Köhnəyə, həpəndə gülmək isə
maarifçiliyin şüarıdır, maarifçilərin şakəridir.
Lakin Məşədi İbad bir obraz kimi “Leyli və
Məcnun” operasını bəstələmiş bir insanın dühası
qənşərində olduqca cılız fiqur kimi görükmürmü? Eləcə
də digər personajlar: zirək “student baba” Sərvərdən,
cüvəllağı ziyalılardan, mal-dövlətilə birgə qeyrətini
də itirmiş Rüstəm bəydən, “dil pəhləvanı” qoçu
Əskərdən tutmuş ta abır-həyasının qayğısına qalmayıb
cavan bir oğlanla öz atası evində xəlvəti görüşən gül
üzlü Gülnaza, qulluqçu Sənəmə, zəvzək hambala qədər
kim varsa, hamısı haqqında bu ifadəni işlətmək mümkün.
Məhz burada əsər müəllifinin maarifçi mənsubiyyətini
nəzərə alıb demək olar ki, “Məşədi İbad” operettasında
Ü.Hacıbəylinin məqsədi azəri türklərinin
56
“zamansızlaşmış” adət-ənənələrinə, onların
qarabasmaya çevrilmiş
vərdişlərinə,
əda və
davranışlarına, divanə məntiqli iddialarına gülmək,
xalqa həpəndlər səltənətinin üz və astarını
göstərməkdir. Olsun, lap yaxşı. Ancaq bunun üçün
Hacıbəyli cənablarına onun yazdığı felyeton və
məqalələr azlıq edirdimi? Bu sual isə artıq heç bir
məntiqə tablamır. İstedadlı adama, o da ola ədəbiyyat
dünyasında, nə çərçivə, nə yasaq? İstədiyini yazacaq.
Onda mən sualı bir qədər dəyişdirirəm. Əgər Üzeyir bəy
həpəndlər mühitinin yaratdığı Məşədi İbadı sosial bir
tip kimi rüsvayi-cahan etmək fikrindəydisə, o zaman
nəyə görə öz əsərində mütəmadi surətdə “Leyli və
Məcnun” sərgüzəştinə eyham vurmalıydı?
İş bu ki, “O olmasın, bu olsun” Üzeyir bəy
tərəfindən “Leyli və Məcnun” operasına MƏSXƏRƏ, ŞƏBƏDƏ
kimi düşünülmüşdü. “Məsxərə” maska, zarafat, lağ
eləmək mənalarında işlənən və ərəb dilindən alınma bir
söz olub Azərbaycan milli mədəniyyətində həm də
məzhəkə oyun növünü bildirir. Mənşəcə saray tamaşaları
ilə bağlanan, sonralar isə meydanlarda, karvansara və
çayxanalarda göstərilən məsxərələrdə ayrı-ayrı peşə
sahiblərinin, müxtəlif etnoslardan olan insanların
davranışına, nitqinə, görkəminə şəbədə edilirdi.
Avropa teatr mədəniyyətində isə məsxərəyə tuş gələn
janr BURLESK adlanır. Burlesk şişirtmə forması olub
alicənab və ülvi mövzulara çox adi yozumlar verir və
beləliklə, ciddi janra qrotesk, ya da loru dillə
yazılmış parodiya donu geyindirir. Burlesk janrında
yazılmış pyesə PARODİYA deyilir. Onda belə çıxır ki,
məsxərə burleskdir, parodiya şəbədə. Avropa teatr
mədəniyyətinin tarixində məşhur ədəbi-bədii nümunələrə
məsxərə yazmaq, onlara lağ eləmək vaxtilə bir ənənə
olub, bir dəb olub. Məhz bu baxımdan “O olmasın, bu
olsun” milli mədəni kontekstin bənzərsiz hadisəsidir
və Azərbaycan teatrının ilk ədəbi məsxərəsidir. “Leyli
və Məcnun” müsəlman Şərq poeziyasının gələnəksəl
alicənab, ülvi mövzusudur, “Məşədi İbad” isə onun
57
parodiyasıdır, şəbədəsidir. Əgər elədirsə, onda
faktları ortaya qoymaq bir zərurət.
“O olmasın, bu olsun” məsxərəsinin elə birinci
məclisində xor seyrçilərə çox vacib bir mətləbi bəyan
edir: “ƏBƏS SÖZDÜR BU ƏFSANƏ, DÜŞÜBDÜR XƏLQİN AĞZINA,
GƏRƏK LEYLİ, GƏRƏK MƏCNUN, VERİBDİRLƏR CANIN CANƏ”.
Qəribədir, Üzeyir bəyə birdən-birə nə oldu ki, məşhur
operadan iki il sonra “Leyli və Məcnun”u “əbəs söz”
adlandırdı? Məsələ bu ki, Hacıbəyli cənabları xorun
diliylə bir sıra yeni sosiaL, psixoloji və kulturoloji
məqamları öz maarifçi qavrayışına uyğun bir tərzdə
açıqlayır: “Leyli və Məcnun” bədii uydurmadır,
təxəyyüldən törəmədir, gerçək dünyanın sevgilərilə heç
bir bağlantısı yoxdur, onun hadisələrini ciddi həyat
olayları sanmaq mənasızdır, sadəlövhlükdür. Çünki bu
sevgi əhvalatının vaxtı çoxdan keçib qurtarıb, indisə
başqa bir əyyamdır; elə bir əyyamdır ki, aşiq və
məşuqənin dəyəri pulla ölçülür. “Leyli və Məcnun”
“əbəs söz”, “əfsanə” kimi qiymətləndirdikdən
(M.F.Axundzadə ənənəsimi?) sonra müəllif məsxərəni
bütövlükdə maarifçilik şüarına doğru yönəldir. Bu
şüarı doğuran bir qızdan ötrü səhralara düşmüş Qeysin
məcnunluğuna Azərbaycan maarifçisinin ironik
münasibətidir. Bu xüsusda XX yüzilin maarifçi şüarının
mətni təqribən belə ola bilər: “Əzmli ol, mübariz ol,
çevik ol ki, öz sevginə qovuşasan”. Təbii ki, burada
sətiraltı məna da mövcuddur: “Evlənmək istəyəndə daha
məcnunluq eləmə, zəiflik göstərmə, məğmun olma. Lazım
gələrsə, ya “o olmasın, bu olsun” deməyi bacar, ya da
kələk qurmağı”. Bu fikirləri konkretləşdirərkən mən
yalnız və yalnız “Məşədi İbad” pyesinin təhlilinə
əsaslanmışam. Elə isə görək bu məsxərənin əsl
gerçəkliyi nəmənədir?
Proloqda xorun mətni qurtaran kimi Üzeyir bəy öz
qəhrəmanları Gülnaz və Sərvəri səhnəyə çıxarır. Rüstəm
bəyin mülkü sevgililərin görüş yeridir. “Yaxşı
döşənmiş” otaq. Sərvərlə Gülnaz ünsiyyət yaxınlığından
və evdə kimsənin olmadığından “şaşırıb” qəzəl
Dostları ilə paylaş: |