Microsoft Word mitiloji 1-2 dL

onlara sığınmalı, onlara heç vaxt biganə qalmamalıdır. Əgər bir evdə hami ruha - ev yiyəsinə hörmətsizlik 

olarsa, oraya mütləq bədbəxtçilik gələcək, evin bin-bərəkəti bacadan göyə çəkiləcəkdir. 

Evin yiyəsini narazı salmamaq üçün astanadan evə girən adam mütləq salam verməli və deməlidir: 

- Salam ay ev yiyəsi. Allah mənim evimi sənsiz eləməsin. 

İnama görə, insan əgər öz yiyəsini unutmasa, həmişə onun adını çəksə, ona öz hörmətini bildirsə, o evə nə 

qada-bala yaxın gələcək, nə də o evdən bin-bərəkət əskik olacaq». 

Yaxud: «İlan evlərdə yaşayan hami ruhlardan hesab olunur. Təsəvvürə görə, evin bütün xeyir-bərəkəti, ailə 

üzvlərinin xoşbəxtliyi həmin ilanın əlindədir» [125, s.86 - 87]. 

Azərbaycanda, hər bir azərbaycanlı ailəsində əcdad ruhuna, valideyn ruhuna, hami ruha səcdə lap 

qədimlərdən özünü yaşadır. Ölünün adına, ruhuna duz salmaq müqəddəs bir vəzifə kimi nəsildən-nəsilə 

ötürülür. Bu da yuxarıdakı miflə birbaşa əlaqəsi olan ictimai fikir kimi (buna təkcə mifoloji əlamət, görüş 

demək düzgün olmaz, həm də milli özünüdərki formalaşdıran keyfiyyət adlandırmaq daha dəqiq olardı) bir 

yaşantıdır. H.İsmayılovun tədqiqatında Ata, Baba, Dədə əcdad kultunun nominativ funksiyaları kimi 

işarələnmişdir: Ata ibtidai cəmiyyətdə icma başçısı, tanrıçılıq dövrünün patriarxı, Baba deqradasiya olunmuş 

tanrıçı ata, tanrıçı dərviş, Dədə sufi dərvişdir, asketik inam daşıyıcısıdır [84, s.64]. 

3.İlkin halına qayıtma, yəni geri proses, insandan ruha (totem ruhuna) dönmək, reinkarnasiya. Bu, daha çox 

mif qəhrəmanlarının öz arzusu ilə quşa, bitkiyə və s. canlıya çevrilməsi ilə müşayiət olunur. Yadda saxlayaq 

ki, bu çevrilmədə insan ilə dönən subyekt arasında əlaqə yaradan ruhdur, onun metamorfoz halıdır. İstər 

dində, istərsə də mifologiyada bu fikir hakimdir ki, ölənin ruhu başqa şəkildə, formada yeni əmələ gələn 

bitkiyə, heyvana, quşa və s. keçir. Bu, reinkarnasiyanın miflərdə geniş yayılmış bir formasıdır, ancaq xüsusi 

birforması, həm də az yayılmış birforması da vardır ki, bunlara da tək- tük halda nağıllarda rast gəlinir. 

«Kəsik baş», «Quru kəllə», «Ağ atlı oğlan» və başqa nağıllarda ancaq özünə qayıdış, yenidən bərpaolunma 

xüsusiyyəti canlanmaq - məhv olmaq tsiklində yaşayaraq, sonrakı dini görüşlərdə «torpaqdan yaranan 

torpağa dönəcək» formasında qalmışdır. Belə çevrilmələrdən bəhs edən çoxlu mifləri misal göstərmək olar. 

Bunlardan birinin məzmunu belədir ki, «Bir kişi səfərə gedibmiş. Elə olur ki, onun öz evinə qayıtması ilin 

axır çərşənbəsinə düşür. Kişi gecə yarı gəlib evinə çatır. Gözlərinə inanmır. Qapıda nə qədər ağac varsa, 

hamısı yerə əyilib. Kişinin yadına düşür ki, bu, qocaların söylədiyi Qədir gecəsi olacaq. Bu gecə nə niyyət 

eləsən ona çatacaqsan sözlərini xatırlayıb bunu yoxlamaq üçün ürəyinə gələn: «nə olaydı, bir quş olub 

uçaydım» - sözlərini qeyri-iradi pıçıldayır. Bu sözlər ağzından çıxan kimi o, sərçəyə çevrilib havaya qalxır. 

Amma öz evindən, balalarından heç cürə ayrıla bilmir. Gecə-gündüz öz evinin həndəvərində fırlanır. Bütün 

quşlar özlərinə isti yerlər axtarsa da, sərçə öz yurdunu qoyub heç yerə getmir» [125, s.86 - 87]. 

Azərbaycan türk mifologiyasında ruh ilə bağlı mifik görüşlər və təsəvvürlər yaşayır. Bunlardan biri ruh 

tutma ilə bağlıdır [43, s.34]. Mifoloji dünyagörüşün bir hissəsini təşkil edən «ruh tutmaq» hadisəsi zamanı 

ruhun həmin bədəni buraxması üçün xüsusi mərasim keçirilir. H.İsmayılov Göyçədə keçirilən ruh tutma 

ritualını belə təsvir edir: ocaq üstündə tükdən asılmış qaşıqla xəstəni hansı qohumunun ruhunun tutmasını 

müəyyənləşdirir və «qələm çalmaq»la xəstəni mərhumun ruhundan azad edirlər [84, s.19]. 

Ruh tutma ilə bağlı görüşlərə Azərbaycanın digər regionlarında da rast gəlinir. «Şəki folkloru»nun 1-ci 

cildində ruh tutan adamın ölməsi ilə bağlı mif təsvir olunur. Qəbiristanlıqdan keçəndə bir Adam səs edşidir: 

- Ay kişi, get kəndə, filan öyə, arvadıma denə durmasın gəlsin, onu gözdiyirəm. 

Kişi duruxur. Səs yenə gəlir. 

- Saa dimirəm get arvadı çağır? Kişi deyir arvadı necə inandırım? 

---

Həmin anda səs kişiyə bir ot uzadır. Kişi otu əlinə alan kimi görür hər tərəf ruhla doludur. Otu götürür kəndə 

gəlir. Kənddə görür arvad ölür. Arvada diyir ki, ərin səni qəbiristanlıqda gözdiyir. Arvadın ruhu kişinin 

əlində otu görəndə onun əlindən almaq istəyir. Onlar dalaşırlar. Səs düşür. Arvadlar gəlir, görürlər ki, kişi əl-

qol atır, kiminlə dalaşır görünmür. Ot kişinin əlindən düşür, arvadın ruhu otu götürmək istəyəndə it onu 

udur. O vaxtdan deyirlər ki, itlər ruh görəndə ulayır [23, s.50]. 

Bütün bu miflər ruhun ölməzliyinə, bir haldan başqa hala keçməsinə olan inamlarla bağlıdır. Novruzqabağı 

günlərdə də adamlar ölən yaxın adamlarının ruhları ilə görüşmək üçün qəbiristanlıqlara axışır, onların 

ruhları şad olsun deyə Yasin oxudurlar. Yazda təbiətin dirilməsi faktını görən qədim insanlar bu dirçəlişlə 

bağlı olaraq öz ölülərinin də diriləcəyinə inanmışdılar. Din isə bu ideyadan Qiyamət günü hamının diriləcəyi 

faktı kimi istifadə etmişdir. Göründüyü kimi, yuxarıdakı tək sınamalar və ənənə şəklini almış yad etmələr 

mifdən sonrakı təfəkkür formasının qalığıdır. Taylor demişkən, «hər hansı mədəniyyət elementinin analizi 

vaxtı baxılan təlim və adətlərin ən erkən dövr- dən dini təfəkkürün gec mərhələsinə keçdiyi məlum olarsa, 

inkişaf prosesində onların yerini göstərmək lazımdır» [214, s.507 - 508]. Mifoloji şüur mədəniyyət aktı kimi 

sonrakı dini təsəvvürlərin əmələ gəlməsində həlledici rol oynayırsa, deməli, belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, 

milli-dini özünüdərkin formalaşmasında da millətin hafizələrdə yaşayan ən qədim dövrünü müasir sosial-

siyasi dövrlə birləşdirmək, əlaqə yaratmaq vəzifəsi dini təfəkkürün üzərinə düşür. Çünki özünü mifoloji 

cəhətdən dərketmə ilə milli özünüdərketmə arasında zaman hüdudu çox böyükdür. Onların predmetləri ayrı 

olsa da (mifoloji dərketmədə təbiət, mifoloji-dini dərketmədə ibtidai cəmiyyət, özünüdərketmədə insan 

amilləri əsas rol oynayır), subyektləri birdir [138; 157, s.142-154]. 

Mifologiyada ruh problemi onqonlarla da bağlıdır. Türk xalqları öz onqon- larına tos deyirdilər və bu quşun 

ruhu qəbilənin əcdadı sayılırdı. Şamanlar da bu quşun donuna düşməklə öz əcdadlarının nə olduğunu sübut 

edirdilər. Ruhları kiçik və əhəmiyyətsiz quş və heyvan olan şamanların hörməti qəbilə içərisində az olurdu. 

Şamanların göyə qalxma mərasimində keçədən istifadə olunardı, belə ki, şamanı həmin keçə üzərində 

oturdar, 9 dəfə döndərərdilər ki, tanrının yanına uça bilsin. Altay şamanlarının göyə qalxması haqda 1840-cı 

ildə yazılan bir raportda şamanizmin əsas prinsipləri əks etdirilmişdir. Bu raporta görə şaman 9 qatı 

aşmaqdadır. Pura - şamanın minib göyə çıxdığı atın ruhudur, dini, islami görüşlərdəki peyğəmbərin mindiyi 

ata - Buraka  oxşayır [133, s.164]. Şamanın ən müqəddəs silahı yay və oxdur. Bahaəddin Ögəl şamanizmi 

daha ziyadə kişilər, ailələr və yaxud da ancaq bir qəbilə içində hökmü keçən bir din kimi səciyyələndirir. 

Keçmiş türklərdə şamanizmin izlərinə dərvişlərin istədikləri zaman quş və ya heyvan şəklinə düşə 

bilmələrində rast gəlinir [199]. Bildiyimiz kimi, şamanlar da tanrı ilə söhbət etmək üçün cildlərini dəyişərək 

göyə uça bilirdilər. Bu, şamanların geyindiyi xələtin üzərində əks olunan quş və ya heyvan şəkillərindən də 

bəlli olurdu. Üzərində quş və ya heyvan şəkli çəkilmiş libasın mənası vardı. Bununla şaman quş donunu 

geydiyi zaman əcdadına yetişəyəcəyini göstərmək istəyirdi. Şəkildən şəkilə düşmək mifoloji araşdırmalarda 

metamorfoz adlanır. Bahaəddin Ögəlin yazdığına görə, Əhməd Yasəvi durna donuna, Hacı Bektaş Vəli 

göyərçin donuna, Abdal Musa keyik donuna girə bilirmiş [133, s.29]. 

Türk mifologiyasında don dəyişmənin əsasında sevgi durur. Bahaəddin Ögəlin də gətirdiyi misallarda 

igidlərin qızılquşa çevrilməsinə səbəb onların istədikləri qızlara olan sevgisidir. «Kara-Könül adlı bir igid 

silkinib atmaca donuna girir. Qızın evinin damına qonur»; «Bir qız quş olub uçur, Tebene kəndindən Koğa 

adlı bir gənc də doğan donuna girib qızı qovalayaraq yaxalayır» [133, s.130] və s. «Oxxayla Əhməd» 

nağılında da Əhməd qızın eşqi ilə müxtəlif dona düşərək Oxxaya qalib gəlir. «Ağ quş» nağılında isə bu 

sevgi olmadığından Ağ quş donunu dəyişə bilmir, ölür. Don dəyişmək təkcə quşlara çevrilməklə olmur, 

ilana, qurbağaya da çevrilməyin əsasında sevgi durur. Türk miflərində deyilir ki, «Ölən igidlərin ruhları bir 

doğan olub, göyə uçmuşdu». Təsadüfi deyil ki, islam dini görüşlərində də ölən adamın ruhu öz bədənini tərk 

edərək göyərçin cildində göyə uçur. Bu don dəyişmənin kökündə prototürk mifoloji görüşləri dururdu. Pəri 

qızın donunu gizlətməklə insan oğlu pəri qızların suya olan sevgisinə qısqanclıq edir və nağılların sonunda 

bu hərəkətinə görə cəzalandırılır. 

---