Microsoft Word monoqrafiya docx

34 
 
 
başqalarından fərqləndirmişdir, Nizami dünya xalqları  və onların mədəniyyətləri 
haqqında o qədər məlumat verir ki, bu da hər kəs üçün maraqlıdır. Mənsur Sərvət 
araşdırmalarında diqqəti cəlb edən fikir ondan ibarətdir ki, o, Atabəy Məhəmməd  İbn 
Eldəgizin İran, İraq və Azərbaycanda möhtəşəm bir dövlət yaratdığını bütün tarixləri ilə 
göstərir. Səlcuqlar ərazi baxımışdan 18 bölgəyə ayrılırlar
1
. 
     Lakin bütün İran ədəbiyyatşünaslarında olduğu kimi Mənsur Sərvət də yeri gəldikdə 
Nizamiyə fars prizması ilə yanaşmış, onu fars ədəbiyyatının  ən yüksək  şairi kimi 
göstərmişdir. 
    Müəllif bir tərəfdən Nizaminin türk olmasına şübhə etmir, əsərlərində ən çox Atabəy 
və Eldəgizlərdən danışdığını göstərir. Ancaq fars şairi kimi qələmə verməsi məntiqlə 
uyğun gəlmir
2
. 
     Onu qeyd etmək lazımdır ki, iran mütəxəssilərində bu ənənə indiyə qədər davam edir. 
Ona görə də  Azərbaycanda Nizamidən daha çox yazıb araşdırmaq zamanıdır. III fəsildə 
bu əsərlərin tərcümələrini verməyi vacib hesab edirik. 
      Təhlilin sonunda Mənsur  Sərvət belə  qərara gəlir ki, dünyada elə bir şair, yazıçı, 
mütəfəkkir, filosof olmaz ki, heç olmasa cüzi səhv etməmiş olsun. Nizami də istisna 
deyil. Ancaq onun yazdıqları qarşısında bunlar zərrəcikdir. Müəllifin fikrincə 
aşağıdakılara nəzər salmaq lazımdır: 
1.  Nizami bütün tarixi faktları olduğu kimi verməmişdir. Iskəndər  Azərbaycana 
gəlməmişdir. 
2. İslamda olan bəzi dini ayinlər Xristianlıqda yoxdur. Məs: kənizin İskəndərin əlinə su 
tökməsi. Bu, Məsihidə yoxdur. 
3. Nizamidə həyatla din arasında bəzi anlaşıqsızlıqlar var. 
4. Nizami xürafata inanmasa da, hekayələrində buna rast gəlirik. 
5. Nizami son əsərinin axırında tələskənliyə yol vermişdir. Bu da qocalıqla əlaqədardır. 
     
2. Yenə orada, səh. 86 

---

35 
 
 
Bütün bunlara baxmayaraq Nizami daim bəşəriyyəti düşündürən hikmət və  əxlaq 
dəryasıdır. Hər kəsin bundan istifadə etməsi vacibdir. 
 
Doktor Kamil Əhmədnejad 
Nizami Gəncəvi əsərlərinin təhlili 
     Fars dilinə bələd olanlar arasında Nizami əsələri çox məşhurdur. Nizami ilk şairdir 
ki, “Leyli və Məcnun” dastanını nəzmə çəkmişdir. “Yeddi gözəl” əsəri ədəbiyyatda yeni 
bir mərhələnin açılışıdır. Müəllif Nizamini Firdovsi ilə müqayisə edərək göstərir ki, 
Fərhad surəti  Firdovsidə ötəri verilirdisə də, Nizamidə əsas surətlərdən birinə 
çevrilmişdir. “İskəndərnamə” əsəri ilə Nizami bir ağıl dəryası kəşf etmiş, antik və öz 
dövrünün alimlərindən bəhs etmiş və hikmət dünyası yaratmışdır
1
.  
    Doktor Kamil qeyd edir ki, Nizami dövründə Arran və Azərbaycandakı şairlərin heç 
bir məqsədi yox idi, ancaq saray şairləri olaraq şahlara tərif yazırdılar. Bu sahədə 
Nizami onların hamısından qabağa getmiş oldu
2 
.  
     Digər ədəbiyyatşünaslar kimi Kamil Əhmədnejad da Nizami əsərlərinin təhlilinə çox 
yer ayırmış və bir qayda olaraq İran ədəbiyyatşünasların hamısı Vəhid Dəstgerdini 
özlərinə “ustad” seçmişlər. Lakin qeyd edilməlidir ki, bu müəlliflər ustalarını təkrar 
etməmiş,əsərləri təhlil edərkən öz şəxsi fikir və mühazirələrini söyləmiş, yeni faktları 
göstərmişlər.  Ancaq bir məsələ bu müəlliflərin fikrində hakim olaraq qalmış ki, 
Nizamini fars şairi kimi göstərsinlər. 
     Bizim fikrimizcə bu, xülyadan başqa bir şey deyildir. Nizaminin  Gəncədən kənara 
çıxmaması və əsərlərini kimə ithaf etməsi, daha sonra İskəndər kimi böyük sərkərdəni 
Azərbaycana gətirməsi məsələləri şairin öz torpağına vurğunluğu və vətənpərvliyi ilə 
əlaqədardır. Hər halda Nizami əsərlərinin təhlilinə görə biz İran alimlərinə hörmətlə 
yanaşırıq. 
 
1. Doktor Kamil Əhmədnejad, Nizami Gəncəvi əsərlərinin təhlili, Tehran, 1376, səh.51. 
2. Yenə orada səh.52 

---

36 
 
 
Doktor Barat Zəncani 
Müəllif 2008-ci ildə Nizami “Xəmsə”sindəki ilk dastan “Sirlər xəzinəsi”ni şərh etmişdir. 
Nizaminin doğum və ölüm tarixləri ayrı-ayrı alimlər tərəfindən müxtəlif cür göstərilir. 
1.Ripka və Bertels hicri 535 təvəllüdünü. 
2. Məctəbi Minuri 533-540 arası. 
3. V.Dəstgerdi 533-540 arası. 
4. Minureski 541-541 arası. 
5. Darab xan 540. 
6. Məhəmməd Moin 542-543. 
7. Doktor Zəbihulla Səfa 530. 
8. Doktor Şəhabi 530-540. 
9. Mirabbas Bağırzadə 520. 
Nizaminin ölüm tarixi 
1. Təzkirəsi Dövlətşah Səmərqəndi 576. 
2.Qəzvini 590. 
3. Hacı Xəlifə 596-597. 
4. Bertels və Ripka 599. 
5. Şəbli 599. 
6. Doktor Şəfa 589. 
7.  Doktor Məhəmməd Moin 614. 
8. Vəhid Dəstgerdi 600-602. 
9. Müxtəlif təzkirəçilər 576,586,596,597,602,606 yazırlar. 

---

37 
 
 
    Ayrı-ayrı müəlliflərin yazdıqları tarixləri nəzərə alaraq Nizaminin XII əsrdə yaşayıb-
yaratdığı  şübhə doğurmur. Digər tərəfdən  Nizami Azərbaycanın qədim  şəhərlərindən 
biri sayılan Gəncə torpağının yetişdirməsi olması öz təsdiqini avtomatik surətdə tapmış 
olur.  ədəbiyyatların hamısında  şərqşünaslar bu fikri vurğulamışlar. Məzarının da 
Gəncədə olması buna əyani sübutdur. Lakin İran alimləri “İran  ədəbiyyatı tarixi” 
kitablarında nədənsə Nizamini fars şairləri sırasına salmışlar
1 
. 
     Bizim fikrimizcə bununla heç cür razılaşmaq olmaz. Ona görə ki, fars dilində yazan 
şairlərin hamısını  “İran, fars şairi” adlandırmağa  əsas yoxdur. Bu hal təkcə Nizamidə 
deyil, C.Rumidə də özünü göstərmişdir. 
   Ancaq  Azərbaycan alimləri də boş oturmamalı, elmi dəlillərlə bu fikirləri alt-üst 
etməlidirlər. Barat Zəncani Nizaminin divanı olduğunu təsdiqləyib göstərir ki, şairin 
divanında olan qəzəl, qəsidə, qitə  və rübailər tam əlimizə  gəlib çatmamışdır. Onun 
müxtəlif hissələriniu Mançestr, Oksford, Kəlküttə, Rampurda və Leninqradda 
mövcuddur. Bu sahədə V.Dəstgerdi, 1928-ci ildə müəyyən məlumatlar vermiş  və 
nümunələr vermişlər. Ancaq təəssüf olsun ki, Nizami divanı indiyə  qədər tam şəkildə 
əldə  edilməmişdir. 
   Nizaminin  özünün  də  İrana və fars dilinə böyük rəğbəti olmuşdur. Bunu İran 
Şahlarından istifadə etməsi və fars dilinin bütün məna çalarlıqlarından istifadə etməsini 
aydınca görürük. 
   Barat    Zəncani tərəfindən acıqlanan Nizami “Xəmsə”si Nizamişünaslıqda irəliyə 
atılmış bir addımdır. Lakin onun Nizamiyə Azərbaycanlı kimi yanaşmaması ilə 
barışmaq olmaz. 
 
 
 
 
 
 
1. İran ədəbiyyat tarixi, Tehran, 1330, səh. 42. 

---