108
cinsə aid olduğunu göstərir. Ailə təkqanadlı quş deyil, o, ancaq iki qanadı ilə zəngin
səmalara qalxa bilər.
V FƏSİL
Şəhər mədəniyyəti və siyasət
Müxtəlif ölkələrdə və şəhərlərdə insanların təbəqələşməsi, cəmiyyətdə şəhər
mədəniyyəti və siyasətinə gətirib çıxarır. Burada hikmət, elm, sənətkarlıq inkişaf etməyə
başlayır.
Qədim filosoflar şəhər mədəniyyəti barədə öz mülahizələrini bildirmişlər. Nizami
də bu haqda öz fikirlərini bəyan etmişdir.
Qədim yunan filosoflarından Sokrat, Əflətun və Ərəstu ölkə və şəhərlər barədə öz
fikirlərini demişlər. Əldə olunan məlumatlarda Sokrat dediklərindən əlimizdə əsas
yoxdur. Lakin Əflatunun «Cümhuriyyət» və Ərəstunun «Siyasət» kitablarından məlum
olur ki, şəhər həyatı inkişaf etdikcə o dövr siyasəti də özünü göstərir.
İran qabaqcıl fikir adamları da «İranda hökumət», «ölkəşünaslıq» kimi fikirləri
izhar etmişlər. Əflatun «Cümhuriyyət» kitabını 5 hissəyə bölüb aşağıdakı kimi hissələrə
ayırmışdır:
1.
Ədalət və onun mahiyyəti bəhsi.
2.
və 3. Dövlət və hökumətin xüsusiyyətləri, hakim təbəqə və ədalətli hökm.
4 və 5. Hökumət işlərinin gedişi və onların tərəqqisi.
Əflatunun ideal hökuməti aristokrat, elm və bilikli olmalıdır.
Amma Ərəstunun «Siyasət» əsərində hökuməti bilən adam idarə etməlidir.
İbn Sina isə demokratik əsaslarla padşahlı üsul-idarəsinə üstünlük verir.
Maraqlıdır ki, Nizami həm yunan, həm də şərq siyasətinin sintezi əsasında dövləti
görmək istəyir. Onun üçün ədalət birinci yerdə durmalıdır.
Nizami insan yaşayışını cəmiyyətdən ayrı təsəvvür etmir. Onun fikrincə cəmiyyətin
quruluşu hər bir fərdə öz təsirini göstərir. Nizami əsərlərindəki hekayə, təmsil, kinayə,
əfsanə və eşqdə ədaləti əsas tutur. Nizami, ölkə və hökumətlərin idarəsində ədalətə
üstünlük verir. Dünyanı ağıl-kamalla, ədalətli siyasətlə idarə etməyin mümkün olduğunu
109
vurğulayır. Nizami, Ərəstu, Əflatun, Farabi, Xacə Nəsir kimi filosofların dedikləri
fəlsəfəyə bələd insan kimi bu vasitənin lazımlığını vacib saymışdır.
Nizaminin əqidəsinə görə şah özü ədalətli olmalıdır ki, rəiyyət də ona ədalətli
yanaşsın. «Yeddi gözəl» dastanında Nizami Bəhram şahın surətiylə açıq göstərir ki,
şahın başı dövlət işləriylə deyil, eyş-işrətə qarışırsa, onda bundan istifadə edən vəzir-
vəkil hərcmərclikdən öz xeyirləri üçün istifadə edərək, ölkəni tam bərbad hala salarlar.
Nizami zülm və zülmkarlıqdan uzaqdır. Şeirlərində zülm və zülmkarlığın ölkəyə mənfi
təsirindən söz açmışdır. O, hər vəchlə nəsihət yolu ilə zülmdən aralı olmağı tövsiyə
etmişdir.
Yaxşı və pis padşah Nizami əsərlərində əsas mövzu olaraq qalır. Yaxşılarla ölkə
abad, firavan; pislərlə məmləkət bərbad, rəzil olduğunu canlı misallarla göstərir.
Nizami ölkədə cəmiyyətin rolunu mühüm sayır. Cəmiyyət çoxluq təşkil etdiyi üçün
lazım gəldikdə hakim qüvvəyə öz təsirini göstərmək iqtidarına malikdir. Bu sahədə
şəhər cəmiyyəti daha aktiv olmalıdır, çünki, şəhərin inkişafı digər kənd və bölgələrə
nisbətən daha geniş olur.
Şairə görə mənəvi dəyərlərin şeirin də təsiri cəmiyyət üzərində etkisi vardır. Şeir
insanlara nüfuz etmə qabiliyyətinə malikdir.
Nizami göstərir ki, ədalətli şahın məmləkətində yaşamaq da asan və rahatdır. Ona
görə ki, hamı öz işini bilir və onu olduğu kimi yerinə yetirir.
Şəhərlərin inkişafı və onların formalaşmasında hökmdarın və cəmiyyət üzvlərinin
rolu danılmazdır.
Cəmiyyəti qadınsız təsəvvür etmək mümkün deyil. İctimaiyyətin inkişafında
qadının əhəmiyyətli rolu vardır. Cəmiyyətdə ancaq ağır işlər kişilər tərəfindən görülür,
qalan bütün işlər qadının öhdəsinə düşür. Kişi evin sütunu, qadın isə onun dörd divarıdır.
Qabusnamədə buna toxunulur; «Kimin ki, qadını düz və iffətlidir, evi və yaşayışı
yüksəkdir».
Əxlaqi Nasiri də bu fikirləri təsdiq edərək deyir ki, qadın cəmiyyətin idarə
edilməsində və onun inkişafında əsas qüvvədir.
110
Sözün əsl və həqiqi mənasında Nizami qədər dünya ədəbiyyatında qadına verilən
yüksək qiyməti heç kəs verə bilməmişdir. Böyük mütəfəkkir şair elə ilk şeirlərindən
başlayaraq ta sonuncu əsəri «İskəndərnamə»yə qədər qadın surətlərini ruh yüksəkliyi ilə
tərənnüm etmiş, qadının cəmiyyətdəki rolunu çox qiymətləndirmiş, onu ana və qadın
kimi əziz tutmuşdur. Şərq ədəbiyyatında Nizaminin qadın obrazları başqalarına nisbətən
daha gözəl, cəsarətli və işgüzardırlar. Elə ilk dastanı «Sirlər xəzinəsi»ndəki Sultan
Səncər və dul qoca qadın hekayəsi, «Xosrov və Şirin» dastanındakı Məhin banu və Şirin
surəti, «Leyli və Məcnun» poemasındakı Leyli obrazı, «Yeddi gözəl» əsərindəki ağıllı
çin qızı surəti və «İskəndərnamə» dastanındakı Nüşabə obrazı deyilənlərə əyani
sübutdur.
Nizami, qadınların ancaq ev işləri görüb pərdə arxasında oturmağın tam
əleyhinədir. Qadını cəmiyyətdən gizlətmək və onu təcrid etməyin əlehinə olan şair,
cəmiyyətin inkişafını qadın vasitəsiylə daha yüksək olacağına inanır. Eyni zamanda
qadında ona məxsus incəlik, iffət, analıq, gözəl əxlaq, ağıl olmalıdır. Nizaminin
yaratdığı qadın surətləri eyni zamanda hökumət işləri və siyasət sahəsində də çox aktiv
insanlardır. Şair öz qadını Afaqı çox sevmiş ona ancaq övladının anası və kəniz kimi
deyil, əsl insan kimi yanaşmışdır. Şairin yazdıqları ilə şəxsi əqidəsi tam mütənasib
olmuşdur. Fikrimizcə elə Nizamini sevdirən amillərdən də böyük oxucu kütləsinə bu idi.
SÖZÜN QÜDRƏTİ
Nizami qədər qüdrətli söz deyə bilən ikinci bir şairə rast gəlmək çətin məsələdir.
Fars ədəbiyyatında çox qudrətli söz ustadları vardır, lakin Nizami qədər hər sözü yerli
yerində demək onlara nəsib olmayıb. İran ədəbiyyatında şeir Nizami vasitəsi ilə yüksək
səviyyəyə, mədəni formaya gəlib çıxmışdır. Böyük iftixar hissi ilə deyə bilərik ki, bugün
Şərqin şeiriyyatı Nizami kimi dühaların sayəsində dünya poeziyasının ən pik nöqtəsi
sayılır. Bu nöqteyi-nəzərdən Nizami əvəzsiz sənətkar olaraq bəşəriyyətin hafizəsində
əbədi yaşayacaqdır.
Dostları ilə paylaş: |