Microsoft Word muhazire 7 docx
Yüklə 181,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Albert Eynşteynin
- Nisbilik prinsipi.
- Herman Minkovski
| 1
NİSBİLİK NƏZƏRİYYƏSİ NECƏ YARANDI
XІX əsrin sonunda kainatın elektromaqnit modeli əsasında nisbilik nəzəriyyəsinin bir sıra nəticələri - uzunluğun qısalması, böyük sürətlərdə kütlənin sürətdən asılılığı, kütlə ilə enerji arasında əlaqə və s. Eynşteyn anadan olmamışdan təqribən iki il əvvəl məlum idi. Eynşteyn isə mexanikaya olan baxışı dəyişərək onu yeni formada təqdim etmiş və bu mexanika əsasında öz fundamental nəzəriyyəsinin – nisbilik nəzəriyyəsinin əsasını qoymuşdur. 1905-ci ildə “Annalen der Physik” jurnalında cavan alim Albert Eynşteynin “Hərəkət edən mühitlərin elektrodinamikası” mövzusunda məqaləsi çap olunur. Bu məqalədə Eynşteyn ardıcıl olaraq nisbilik nəzəriyyəsinin əsaslarını verir və onu fizikanın bir çox bölmələrinə tədbiq edir. “Nisbilik nəzəriyyəsi” termini isə elmə 1906-cı ildə Plank tərəfindən gətirilr.
Məqaləsinin girişində Eynşteyn yazırdı: “...işıqsürətli mühitə” nəzərən Yerin hərəkətinin təyin edilməsi üçün edilən cəhdlərin boşa çıxması, məni o fəkrə gətirir ki, tək mexanikada deyil, həmçinin elektrodinamikada da tam hərəkətsizlik, yəni mütləq sükunət vəziyyəti mövcud deyi; ona görə də biz belə bir fərziyyə irəli sürə bilərik ki, mexanika qanunları ödənilən bütün koordinat sistemləri üçün elektrodinamika və optika qanunları da ödəniləcək...Sonradan “nisbilik nəzəriyyəsi” adlandırılacaq bu fərziyyəni o anlama gətirmək istəyirəm ki, şüalandırılan mənbənin hərəkətindən asılı olmayaraq, işıq boşluqda həmişə müəyyən (sonlu) sürətlə yayılır...və bu halda “işıqsürətinə malik efir” anlayışından istifadə edilməsini düzgün hesab etmirəm. Çünki mənim tərəfindən irəli sürülən nəzəriyyədə xüsusi, qeyri-adi xassələrə malik “mütləq sükunətdə olan fəzadan” söhbət getmir.” Eynşteynin xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinin ümumi prinsipləri “fiziki qanunlar Lorens çevrilmələrinə nəzərən invariantdır” postulatında əks olunmuşdur. Bu postulat özü 2 bənddən ibarətdir: 1.
Nisbilik prinsipi. Hadisələr, bütün inersial - ətalət hesablama sistemlərində eyni cür baş verir. 2.
hərəkətindən asılı olmayan universal sabitdir. İndi bu postulatın hər 2 bəndini şərh edək. Ətalət hesablama sistemi nədir? Bilirik ki, “hərəkət edən cismin vəziyyəti həmişə digər cismə nəzərən müəyyən edilir ki, bu cisim hesablama sistemi adlanır”. Bu halda ətalət sisteminə xüsusi üstünlük verilir, cünki yalnız bu sistemlərdə nisbilik prinsipi özünü doğruldur. Bu o deməkdir ki, bütün ətalət sistemlərində bütün mexaniki proseslər eyni cür baş verir və bu sistemlərdə hərəkət qanunları eyni riyazi düsterlarla verilir, yəni invariantlıq ödənilir. Termodinamikanın banilərindən biri olan alman fiziki Klaziusis “istilik törədən çəkisiz maddə” hipotezini inkar etdiyi kimi, Eynşteyn də “efir” hipotezini qəbul edə bilmirdi və bunu çox məharətlə əsaslandırırdı. Eynşteyn fikirlərini təhlil edən Pauli yazırdı: “...bununla da işığın yayılması hadisəsini şərh etmək üçün istifadə olunan hipotetik (mövcud olmayan) mühit, yəni efir anlamına birdəfəlik son qoyulur. Bu ona görə baş
2
vermir ki, bu cür mühiti müşahidə etmək mümkün olmur, bu ona görə baş verir ki, riyazi formalizm elementi kimi istifadə olunan “efir” artıq öz mahyyətini itirir.” İşıq sürətinin sabitlik postilatını Eynşteyn belə izah edirdi: “Maksvel tənliklərinə işıq sürəti fəza koordinatlarından, zamandan və elektromaqnit dalğaları dəyişənlərindən asılı olmayan, sabit kimi daxil olur. Əgər digər ətalət hesablama sisteminə keçid zamanı işıq sürəti dəyişsəydi, bu nisbilik prinsipinə zidd olardı və bu halda Maksvel tənliklərinin forması dəyişərdi. Bu da öz növbəsində, təcrübi nəticələr ilə uyğunsuzluğa səbəb olardı.”....Daha sonra Eynşteyn bütün bunları ümumiləşdirərək söyləyir:”əgər biz nisbilik nəzəriyyəsini saxlamaq istəyiriksə, onda işıq sürətinin təcilsiz hərəkət edən ixtiyari sistem üçün sabitliyini də qəbul etmək məcburiyyətindəyik.” Xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinin postilatları, fəza və zaman haqqında təsəvvürlərin də yenidən işlənməsi zərurətini yaratdı. Əgər Lorensə görə “yerli vaxt” “həqiqi” vaxtın əksinə olaraq, köməkçi riyazi kəmiyyətdirsə, Eynşteyn nəzəriyyəsində “fəza və zaman verilənləri fiktiv olmayıb, real fiziki qiymətə malik kəmiyyətlərdir”. Eynşteyn nəzəriyyəsinin sonrakı inkişafında müstəsna xidmətləri ilə seçilən digər alim Herman Minkovski (1864 – 1909) olmuşdur. Məhz onun 21 sentyabr 1908-ci ildə məruzə etdiyi məşhur «Fəza və zaman» əsəri Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsinin tamamlanmasında və dördölçülü məkanda fiziki proseslərin riyazi nəzəriyyəsində mühüm rol oynamışdır. Fəzanın və nöqtələrində zamanın t 1 və t 2 anlarına uyğun 2 hadisəni nəzərdən keçirən Minkovski, fəza-zaman nöqtələri arasındakı “məsafə” üçün aşağıdakı düsturu verir:
| |
Relyatvistik invariant olan bu kəmiyyət sonra “interval” adlandırıldı. Kökaltı ifadədəki radikalın işarəsindən asılı olaraq, interval həqiqi (S 2 >0), xəyali (S 2 <0) və “0” ola bilər. Minkovski özü fəza-zaman çoxluğunu dünya, bu çoxluqlar içərisindəki ayrı-ayrı nöqtələri – dünyavi nöqtələr adlandırırdı. Maddi nöqtənin hərəkəti çoxlu sayda dünyavi nöqtələrin təzahürü olduğu üçün, bu hərəkət isə Minkovski tərəfindən dünyavi xətt kimi qəbul edilmişdi. Eynşteyn nəzəriyyəsi ilk dövrlərdə əksər fiziklər tərəfindən spektik qarşılandı. Xüsusilə də Lorens, öz təsəvvürlərini qorumağa cəht edərək, bu nəzəriyyəni inkar edirdi. Lakin tez bir zamanda o, öz səhvini başa düşərək, 1912-ci ildə bu haqda belə yazır: “Eynşteynin nailiyyəti ondan ibarətdir ki, o hər kəsdən əvvəl olaraq nisbilik prinsipini ümumi və dəqiq qanun şəklində verir.” Bu məqamda onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu prinsip Eynşteyindən öncə Puankare tərəfindən irəli sürülmüşdür. 1904-cü ilin sentyabr ayında o, nisbilik prinsipini belə formalaşdırır: “Fiziki hadisələrin qanunları həm hərəkətsiz (sükunətdə olan) müşahidəçi üçün, həm də bərabərsürətli hərəkətdə olan müşahidəçi üçün eyni olmalıdır; bu zaman biz heç cürə təyin edə bilmərik ki, biz həmin hərəkəti icra edirik, ya etmirik”. Bu deyilənlərdən aydın olur ki, Puankare nisbiliyi, mütləq sükunət ilə ətalət hadisələrini bir- birindən ayıran üsulların olmamasında görür. 1906-cı ildə “Elektronun dinamikası” məqaləsində o qeyd edir ki, “heç bir təcrübə ilə Yerin mütləq hərəkətini göstərmək mümkün olmaması, təbiətin ümumi qanunu ilə əlaqədardır; bu təbii olaraq ona gətirir ki,
Yüklə 181,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|