Microsoft Word O. Xayyam Rubailzr doc
Yüklə 334,63 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- M.S.Sultanov
5 Belə bir sual meydana çıxır: konkret elmlər sahəsində bir neçə kəşflər edən Ömər Xəyyam necə olmuş ki, ancaq kiçik rübailəri ilə dünya şöhrəti qazanmışdır? Bu suala cavab vermək istəyən Şərq və Qərb tədqiqatçıları çox haqlı olaraq qeyd etmişlər ki, Xəyyamı klassik dünya şairləri zirvəsinə qaldıran rübailəri misilsiz dərəcədə sənətkaranə yazılmış və dörd sətir içərisində, cildlərlə kitaba yerləşən dərin, fəlsəfi fikirlər ifadə etmişdir. Xəyyam rübailərinin bizdə təkrar – təkrar çap edilməsinin bir səbəbi də onun materialist, atesit dünya görüşünün bu rübailərdə inikası olmuşdur.
Xəyyamın bütün rübailəri dərin fəlsəfi fikirlərlə doludur. O hər şeyin əsl mahiyyətini bilməyə çalışan, həqiqət axtaran, onu tapmadıqda məyus olan bir filosof – şairdir. Xəyyamın hər rübaisi insanı fikrə daldırır, onu ayıldır, onu bu dünyaya bağlayaraq, o biri dünyanın boş vədlərindən uzaqlaşdırır. Buna görə də müftilər, din xadimləri Xəyyamı kafir adlandıraraq, onu lənətləndirirdilər. Lakin Xəyyam ona etiraz edən belə müftilərə cavab olaraq, qorxmadan onları qaniçən adlandırır və yüksək səslə deyirdi:
Ey şəhər müftisi, səndən pərgarıq! Bunca sərxoşluqla səndən huşyarıq.
İnsaf et, hansımız daha qəddarıq? Ömər Xəyyam Bağdada xəlifələrinin hələ fitva verdiyi tarixi şəraitdə yaşayıb yaradırdı. Bu zaman hər adam materialist ideyalar irəli sürmək, ateist fikirlər söyləmək qüdrətinə malik ola bilməzdi. Bu zaman hər kəs islamiyyəti bir cür şərh etməyə çalışaraq, onu hakim feodal dövlətinin, daha yararlı surətdə xidmətinə vermək istədiyi halda, ancaq Xəyyam kimi cəsur bir filosofa yaraşardı ki, onlara gülərək desin:
Məzhəb, din düşünür bir yığın insan,
«Qafillər, yol nə o, nə budur!» - deyə Pusqudan
qışqırır biri nagahan.
O, din xadimlərinin səsini batıraraq, deyirdi:
Cənnət – cəhənnəmə girən yox, könül, Gedib
o dünyanı görən yox, könül.
6 Onlardan heç nişan verən yox, könül. Buna görə də Xəyyam hər kəs üçün nəsib olan bu az ömrün mənalı və şadlıqla keçməsini təbliğ edirdi. O hər şeyin ancaq bu dünyada olduğunu, öləndən sonra hər şeyin bitdiyini dərk edirdi. Xəyyam o dünyaya köçüb gedənlərin çox olduğunu və hər kəsin də qayıtmadığını göstərərək, oxucularını öyrədirdi ki;
Şad ol, ömrü çarpma kədərlə daşa, Bu
zalım dünyada sən adil yaşa.
İndi ki, dünyanın sonu yoxluqdur,
Zənn et, yoxsan, ömrü azad vur başa.
Xəyyam cənnətin də, cəhənnəmin də bu dünyada olduğunu belə izah edirdi:
Dünya
– ömrümüzdən keçən bir andır, Ceyhun – gözümüzdən axan neysandır;
Cəhənnəm – boş əməl qığılcımıdır,
Cənnətsə xoş keçən rahat zamandır. O,
başqa bir rübaisində naəhl və yaramaz admlarla söhbəti cəhənnəm adlandırmışdır. Beləliklə, aydın olur ki, Xəyyam çox kəskin bir surətdə dinin əleyhinə olmuş və bu dünyada hər səadəti insanın zəhmət və iradəsində görmüşdür. O, fəlakətlərin insandan gücsüz olduğunu öyrədərək (rübai 222), allahın varlığını inkar etmək dərəcəsinə qədər yüksəlirdi. Xəyyam deyirdi: «Hər şey allah əlindədirsə bəs nə üçün o, yer üzündə bu qədər ədalətsizliklər yaratmışdır, nə üçün o öz yaratdığını belə nöqsanlı etmişdir? Yaxud nə üçün o (allah) bütün əməllərini əvvəlcədən alnına yazdığı bəndəsinə nöqsan tutaraq, onu bu dünyada etdiyi işlərinə görə cəhənnəmdə yandırır?» (rübai 226, 228, 331)
Nəhayət, Xəyyam dini ehkamlara böyük bir zərbə vuraraq, bu dünyanın çox eybəcər yarandığını elan edirdi. Zülm, sitəmlə göylərə yüksələn həşəmətli sarayların uçulub gedəcəyini, onun xarabaları üzərində bayquşların ötəcəyini deyən Xəyyam öz dövrünün bütün qanunsuzluq və ədalətsizliklərinə bir ittihamçı kimi səsini yüksəldərək deyir:
Əlimdə olsaydı əgər iqtidar Bu
köhnə fələki kökündən yıxar,
Təzədən elə bir fələk qurardım 7
Ki, hər kəs yaşardı azad, bəxtiyar.
doğurdu. O, varlığın (maddənin) əbədiyyətini təsdiq edir, onun nə ibtidası, nə də sonu olmadığını anlayırdı. O, insan şüurundan asılı olmayaraq, mövcud olan obyektiv varlığı qəbul edirdisə də, bu varlığın nədən ibarət olduğunu hələ kamil surətdə dərk edə bilmirdi. Bir çox rübailərində Xəyyam özü verdiyi suallar qarşısında aciz qaldığını bildirir, bu «əvvəli və sonu bəlli olmayan, dairəvi dövr edən dünyada heç kəsin bizim haradan gəlib, haraya getdiyimizi» bilmədiyini irəli sürərək (rübai 21), bir aqnostik kimi varlığın əsl mahiyyətini bilməyin hətta mümkün olmadığı qənaətinə gəlirdi (rübai 13). Xəyyamın materializmi, mahiyyət etibarilə, nöqsanlı və sensualist bir materializm idi. Belə olduğu təqdirdə, şair bu dünyada vaxtını nəşədə keçirməyi və ömrünü dərd, ələm içində keçirməməyi məqsədə müvafiq bilirdi. Xəyyamın əsərlərində tez – tez təsadüf edilən nəşə, şərab, gözəl meyxana, çəng, saqi, çəmən, saz, nəğmə və s. bu kimi sözlər onun məhz bu fikri ilə bağlıdır. Təəssüf ki, bəzi tədqiqatçılar Xəyyamın çox şərab içməkdən və gözəllərlə vaxt keçirməkdən bəhs etməsinə əsaslanaraq, haqsızcasına onu əyyaş və sərsəri adlandırmışlar. Bu fikir kökündən səhvdir. Xəyyam özü bir rübaisində şərab içməkdən nə məqsədi olduğunu belə izah etmişdir:
Mey iç sən, möhkəm ol, ağıldan qaçma, Cahillik eyləyib söyləmə, saçma.
İstəyirsən sənə mey halal olsun,
Kimsəni incitmə, vurma, əl açma.
Yaxud:
Mey içmək, şad olmaq ayinim mənim,
Bilməməkdir küfrü din, dinim mənim.
Dünya gəlininə dedim: « - Kəbinin?» Dedi:
« - Şad könlündür kəbinim mənim». Buradan aydın olur ki, Xəyyam, bütün həyatı zövqləri unudaraq, şərab içib özündən gedən sərxoş və pozğun bir əyyaş deyil, bəlkə, həkimanə və gözüaçıq bir surətdə ayıq yaşamağı, başqalarına əziyyət verməməyi, xeyirxah olmağı təliğ etmişdir. Ona görə də xalq arasında «Xəyyamanə mey içməyi hər adam bacarmaz» - deyə bir məsəl də vardır. Xəyyam
8 əvvəlcədən duyurdu ki, onu bir çoxları düzgün anlamayacaqlar, buna görə də bir rübaisində hər tayfanın onu öz qabiliyyəti daxilində dərk edib qiymətləndirəcəyini xəbər verirdi.
Xəyyamın rübailərinin miqdarı haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Bəziləri bu irsi ancaq 121 rübaidən ibarət hesab etdikləri halda, bəziləri onun sayını minə qədər artırmışlar. Tarixində ilk dəfə olaraq məşhur rus şərqşünası V.Jukovski Xəyyam rübailərini tədqiq edərək, onun çox qarışdırıldığını aydın faktlarla sübut etmiş və hətta Xəyyam adına çıxan 82 rübainin Xaqani, Ənvəri, Sədi, Hafiz kimi məşhur şairlərə aid olduğunu da göstərmişdir. Buna görə də Xəyyamın görüşlərindən bəhs edən zaman başqa şairə məxsus olan rübailəri əsas götürmək olmaz. bəzi Avropa şərqşünasları məhz Xəyyamın qələminin məhsulu olmayan rübailərdən çıxış edərək, səhvən onu sufi şair adlandırmışlar. Halbuki Xəyyam bütün dinləri inkar etdiyi üçün, islam dini daxilində yaranmış bütün təriqətlərə də yabançı idi.
Xəyyamın rübailəri ilk dəfə XIX əsrdə Fizcerald tərəfindən ingilis dilinə tərcümə edildikdən sonra, böyük sürətlə Avropada şöhrət qazandı və bir – birinin ardınca müxtəlif dillərə (fransız, alman, italyan, rus, türk və s. dillərə) gah nəsrlə, gah nəzmlə tərgümə edildi. xəyyamı dünyanın məşhur filosofları olan – Höte, Heyne, Volterlə müqayisə etmişlər. Təsadüfi deyildir ki, Xəyyam şərq mənbələrində «həkim» adlandırılmışdır. Bu ləqəbi almaq tarixdə hər şairə nəsib olmamışdır. Ömər Xəyyam öz dövründə naəhl adamların onu əhatə etdiyindən şikayətlənərək, hələ bir çox mənaları deməyib, qəlbində basdırdığı acı – acı qeyd etmişdir. Lakin Xəyyamın demiş olduğu fikirləri də onu böyük bir şair kimi qiymətləndirməyə haqq verir.
Xəyyam rübailəri hələ bu gün də başqa – başqa dillərə tərcümə edilməkdədir. Onun rübailər kitabçası gözəl bir bayram hədiyyəsi kimi əldən – ələ gəzir, məclislərdə şən səslənən bir təmtəraqla oxunur, onun həyatı sevməyi, azad sevgini və mənalı yaşamağı təbliğ edən bu rübailəri ölməz bir qüvvəyə malikdir.
Xəyyamın rübailəri ilə Azərbaycan xalqı hələ XII əsrdən tanışdır. Dahi Nizami, Xaqani, Füzuli və başqa Azərbaycan klassikləri Xəyyamı sevə – sevə oxumuşlar. Onun rübailəri Azərbaycan xalqının dilində əzbər olmuşdur. Xəyyamın rübailəri bir neçə dəfə Azərbaycan dilinə tərcümə və nəşr edilmişdir.
Yüklə 334,63 Kb. Dostları ilə paylaş:
|