Microsoft Word Rehim m son doc

 
29
1.3.6. Ədəbiyyatşünas konkret təhsil kanonları ilə bağlı 
dünyagörüşünün və aktual şərh terminologiyasının daşıyıcısı kimi 
 
Ədəbiyyat elminin müasir anlayışından danışanda onun başqa elm-
lərdən mühüm bir fərqi qeyd edilməlidir. Ədəbiyyatın elmi terminologiya-
sı bütün tərəqqi etmiş  ədəbiyyatlarda müxtəlifdir. Yəni dəqiq elmlərdən 
fərqli olaraq ədəbiyyatşünaslıqda dəqiq və sabit elmi terminologiya yox-
dur. Ədəbiyyata tətbiq edəndə belə terminologiya bərədə şərti şəkildə da-
nışmaq olar. Hətta eyni bir dildə olan terminologiya da sürətlə  dəyişir. 
Məsələn, elə Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslarının XX əsrin 30-cu illərində 
işlətdikləri terminlər indi 70 faiz işləmir. 
Bunun səbəbi terminologiyanın hər dövrün təhsil kanonları ilə bağlı 
olmasıdır. Hər bir təhsil sisteminin öz kanonları var. Sovet quruluşu şərai-
tində sinfi ideologiya ehkam kimi öyrədilirdi. Faşist Almaniyasında isə al-
man irqinin üstünlüyü ideologiyası hakim idi. ABŞ təhsil sistemi pozitivist 
dəyərlərə  əsaslanır. Müvafiq olaraq bu üç təhsil kanonlarını daşıyan  ədə-
biyyatşünaslar eyni əsəri müxtəlif problemləri qabartmaqla təhlil edirlər. 
Ona görə müasir orta ədəbiyyatşünas tipi öz şəxsi iradəsindən asılı 
olmayaraq təhsil (tərbiyə) dünyagörüşünün və təhsil dəyərlərinin daşıyıcı-
sıdır. O öz adından danışsa da, öz qiymətlərini vermir, ona təhsildə öyrə-
dilmiş  və  aşılanmış  dəyərlərin mövqeyindən qiymət verir. Beləliklə müasir 
ədəbiyyatşünas tipinin verdiyi ədəbi  şərhlərdə onun öz yaradıcılığı cüzi yer 
tutur. Yalnız ən istedadlı ədəbiyyat şərhçiləri öz baxışlarını tapa bilirlər. 
Ona görə müasir orta ədəbi şərh əsasən təhsil kanonlarını və dəyər-
lərini ifadə edir və bunları konkret əsər və hadisələrdə axtarır. İndi sovet-
lər  ənənəsinə  əsaslanan  ədəbiyyatşünaslıq mütəxəssisi ABŞ-ın müasir 
ədəbi terminologiyasını xüsusi öyrənməklə başa düşə bilir. 
O biri tərəfdən müasir təhsil sisteminin əzbərçi xarakteri və onun 
insanlara aşıladığı dil qabığı, termin bazası onların ədəbi şərh və qiymət-
ləndirmə dilini də müəyyən edir. Məsələn, müasir Azərbaycan alimi üçün 
milli dəyərlərlə bağlı terminlər daha aktualdır və ədəbi şərhin bütün for-
malarında millətçi terminologiya və anlayışlar aktualdır. İndi hamı ədəbiy-
yat elmini təzələməkdən və sovet kanonlarından çıxmaqdan danışır, amma 
yazanda hamısı əvvəlki kimi yazır. 
Ədəbi şərhin təhsilə və qismən mətbuatdakı sosial kanonlarla bağlı-
lığı onu çox maraqsız edir, onda əslində  şəxsi yaradıcılıq üçün yer qoy-
mur. XIX əsrdən bunu duyan ayrı-ayrı  ədəbiyyatçılar  ədəbiyyatşünaslıq 
üçün elmi metodologiya hazırlamağa çalışmışlar. Bu metodologiya həm 
də alimlər üçün təhsil terminologiyası  və  dəyərləri dairəsindən çıxmaq, 

---

 
30
əsil elmi şərhə və qiymətləndirməyə nail olmaq təşəbbüsü idi. Bu problem 
ədəbi şərhim metodologiyası bəhsində davam etdiriləcək. 
 
 
1.4. Ədəbi şərhin dindən ayrılması.  
Maarifçi şərhin qısa tarixi 
 
1.4.1. Ədəbi şərhin dindən ayrılması 
 
Ədəbi şərhin tarixini iki dövrə bölmək olar: dini və dünyəvi maarif-
çi  şərh. Dini şərh burjua maarifinin yaranması ilə öz yerini maarifçi şərhə 
vermişdir. İndi içində yaşadığımız epoxa maarifçi şərh epoxasıdır. Bir sıra ciddi 
dəyişiklik və  təkamülə baxmayaraq dünyaya maarifçi münasibət prinsipləri 
müasir təhsil, tərbiyə və düşüncə prinsiplərinin əsasında qalmaqdadır. 
Monoteizmin tarixi və onun mətnlərinin  şifahi və sonralar yazılı 
təbliği mətnlərin ədəbi şərhi forması idi. Dini və bədii mətnləri demək olar 
ki, eyniləşdirən onların da müəllif mətni olması idi, onların hər ikisinin 
dünyanın fərdi yaddaş obrazları vasitəsi ilə yaradılması idi. Doğrudur, 
sonralar sxolastik elmdə Allahın varlığını sübut etmək təşəbbüsləri də ol-
muşdur. Lakin bu təşəbbüslər dinin fərdi inama əsaslanan fundamental 
prinsiplərinə zidd idi. Bu sübutların ortaya çıxması dini universitetlərdə 
təbii elmlərin, xüsusilə riyazi sübutların dinə  tətbiqi təşəbbüsü idi. Belə 
təşəbbüslər elmi fəaliyyət forması idi. 
Ona görə mətnşünaslıq orta əsrlərdə xüsusilə saray kitabxanalarında 
müstəqil peşəyə çevriləndən sonra dini mətnlər birbaşa Allah problemi ilə 
bağlı olmadan ayrıca elmi predmet oldular. Dediyimiz monoteizm tərki-
bində şərhin dindən ayrılması idi. Amma ədəbi şərh monoteizmdən əvvəl, 
yunan bütpərəstliyi dövründə  də xalis dini fəaliyyət deyildi. Platonda, 
Aristoteldə gördüyümüz yazılı ədəbi şərh (dərslik) hələ elmlə dinin ayrıl-
madığı bir düşüncə dövrünü əks edir. Antik mif həm din, həm də təbiəti 
tanımanın bir şəkli idi. 
Ədəbi şərhin dindən ayrılması qədim kitab və mətnlərin mədəni də-
yərlər kimi dərk edilməsi idi. Bu həm də ruhani və katib (xəttat, kitabşü-
nas) vəzifələrinin bir-birindən ayrılmasında özünü göstərdi. Ruhanilər 
mətnlərin Allah prizmasından  şərhçisi kimi qaldılar. Katib isə  qədimşü-
nas, mətnşünas, gözəl xətti olan bir sənətkar kimi ictimai dəyərli bir peşə 
oldu. Mətn sosial dəyər kimi əhəmiyyət qazandı ki, bu da dini şərhin müa-
sir elmlərə parçalanması prosesi idi. Dini şərhdən ayrılıb müstəqil peşə 
olan  ən qədim sahələrdən biri də indi ədəbiyyatşünaslıq adlanan elmdir. 

---

 
31
Bu elm Yunanıstanda poetika, şərqdə katiblik, xəttatlıq və s. adlarla adlan-
mışdır. Ədəbiyyatşünaslıq termini çox cavandır və XIX əsrin sonu – XX 
əsrin əvvəllərinə aiddir. 
 
 
1.4.2. İntibah 
 
İntibah dövrü dini və maarifçi ədəbi şərh dövrlərinin sərhədi, keçid 
dövrüdür.  İntibahı  şərtləndirən  əsas hadisələrdən biri elmlərin, xüsusilə 
tarixi və təbiət elmlərinin müstəqil fənlər kimi formalaşması idi. Nəticədə 
təqribən tarixin dünyəvi mənzərəsi ortaya çıxdı. İntibah dahiləri anladılar 
ki, tarix fatalist yazının yox, insanların, qəhrəmanların və avantüristlərin 
fəaliyyəti nəticəsi olub. İntibah  ədəbiyyatında insanlığın tarixi Allahın 
iradəsinin tarixi kimi deyil, insanların iradəsinin tarixi kimi yaranmışdır. 
İntibah dövründə  qədim yunan-Roma bütpərəst mədəniyyətinin və 
tarixinin bərpası baş verdi. Renessans sözü də fransızca bərpa, dirçəltmə 
deməkdir. Monoteizmin hakimiyyəti  şəraitində bütpərəst mədəniyyətin 
geniş öyrənilməsi və tərcümə edilib yayılması dinin dərin böhranından və 
cəmiyyətin mənəvi həyatı üzərində total nəzarətin dağılmasından xəbər 
verirdi. Təsadüfi deyil ki, renessans dövrü təkcə  ədəbiyyatda yox, 
rəssamlıq və heykəltəraşlıqda da, arxitektura və teatrda da özünü göstərdi. 
İntibah dövründə dini ədəbi dillərin – latın dilinin hökmranlığı  də 
şübhə altına düşdü. Milli kilsələrin inkişafı, sənətləri öyrədən məktəblərin 
yaranması milli dillərin – ingilis, italyan, ispan, fransız də s. dillərin coş-
qun inkişafına səbəb oldu. Bu dillər canlı danışıq dilindən qüvvət alır və 
dünyəvi ədəbi mətn yaradıcılığının təsiri ilə sürətlə zənginləşirdi. Ədəbiy-
yatda bu dillərin konflikti çoxlu mübahisələr yaratdı. 
Milli dillərin inkişafı intibah dövründə müəllif yaradıcılığının çox 
geniş inkişafının tərs üzü idi. Dini ədəbiyyat Allahla bağlı ideyaların şərhi 
idi. Şərqin Molla Rumi, Füzuli kimi dahiləri özlərini şair yox, Allaha ya-
xınlaşmaq, onu dərk etmək elminin – təriqət elminin xidmətçiləri sayırdı-
lar. Onlar Allaha məhəbbət qarşısında sanki müəllif yaradıcılığından im-
tina edirdilər. Lakin müəllif yaradıcılığı bundan köklü şəkildə fərqlənirdi. 
Müəllif – iddialı, ilk növbədə  şairlik,  ədəbi və  fəlsəfi yaradıcılıq iddialı 
şəxsiyyətdir. O bu iddia ilə özünü Allah xidmətçisi deyil, sənət və ədəbiy-
yat xidmətçisi kimi tanıdır. Amma müəllif ədəbi yaradıcılığı Şekspir, Ser-
vantes, Dante, Bokaçço kimi intibah dahilərinin əsərləri ilə insan ehtirasla-
rının tərcümanı oldu, insanı, onun gücünü, sevgisini və eyni zamanda ey-
bəcərlik və qüsurlarını tərənnüm etdi. 

---