Microsoft Word Rehim m son doc

 
32
Məhz intibah dövründə  ədəbi  şərh, estetika, fəlsəfə, qədim tarix 
müstəqil elmlərə çevrildilər və dini ehkamlardan və sxolastikadan uzaq-
laşdılar.  İntibah mütəfəkkirlərinin fəaliyyəti,  əsərləri maarifçiliyin böyük 
nümayəndələri Volter, Didro, Monteskiyö və b. üçün örnək oldu. İntibah 
klassiklərinin  əksəriyyəti rahiblər və ya dini təhsilli insanlar idi, lakin 
sanki tarixi prosesin özü onları dini ehkamlar çərçivəsindən çıxmağa və 
dünyaya yeni, sağlam dünyəvi nəzərlə baxmağa və bu baxışları təbliğ et-
məyə sövq etdi. Canlı həyata, insan ehtiraslarına, sevgi və faciələrə maraq 
intibah dövründə realizmin xüsusi formasını ortaya çıxardı, buna intibah 
realizmi deyilir. 
Dini ədəbiyyat intibah dövründə tam aradan çıxmadı, amma bu ədə-
biyyatın yanında  əsas qəhrəmanı insan olan ədəbiyyat yarandı. Beləliklə 
bütün mədəniyyətin mərkəzində Allah ideyası ilə yanaşı duran qəhrəman 
– iradəli, eyni zamanda tərəddüdlərə və səhvlərə meylli olan insan obrazı 
çıxdı. Kapitalist istehsalının inkişafı insan cəmiyyətində adi sağlam dü-
şüncənin çəkisini artırırdı, təhsilə  dənizçilik, hərbi iş, ticarət üçün vacib 
olan dünyəvi elmləri daha artıq cəlb edirdi. Bu proseslər dənizçiliyin və 
kapitalist istehsalının kütləvi xarakter aldığı  İtaliya,  İngiltərə, Fransa və 
İspaniya kimi ölkələrdə daha fəal gedirdi. 
İntibah kapitalist istehsalına və dünyada xam ərazilərin mənimsənil-
məsinə ilk başlayan qabaqcıl Avropa ölkələrinin ədəbiyyatlarında başladı. 
Lakin dini ədəbiyyatdan və dini ədəbi ənənədən uzaqlaşma prosesi uzun 
tarixi bir dövrü əhatə etmişdir. Qərbi Avropa ölkələrində bu proses XVII-
XVIII  əsrlərə  qədər, müsəlman xalqların  ədəbiyyatlarında isə XIX-XX 
əsrlərdə baş verdi. Ona görə intibah dini dünyagörüşünün ilkin böhranı 
dövrü sayılır. Lakin bu böhranın ilkin və ən dərindən özünü büruzə verdi-
yi sahə  ədəbiyyat və onun tərkib hissəsi olan ədəbi  şərhin fundamental 
prinsiplərinin yeniləşməsi idi. 
 
 
1.4.3. Maarifçilik epoxası 
 
Maarifçilik dövrü deyəndə biz təxminən Böyük Fransa inqilabı 
ərəfəsindən indiki dövrümüzə qədər olan ədəbi və sosial tərəqqi dövrünü 
nəzərdə tuturuq. Biz sayırıq ki, maarifçilik dövrü bu gün də davam edir. 
Ona görə ki, indiki ədəbi və ictimai təhsilin də  əsasında maarifçiliyin 
aşağıdakı prinsipləri durmaqdadır. 
1. İnsan ağlı hər şeyə qadirdir, onun imkanları tükənməzdir. Ağılla 
hərəkət etməklə bütün müşkülləri həll etmək olar. 

---

 
33
Bu maarifçiliyin ən fundamental prinsipidir. Diqqət edilsə, insan 
ağlının hüdudsuz imkanlarına inam elə Allahın yaradıcı imkanlarının 
sərhədsizliyinə oxşayır. Maarifçilik tədricən insan ağlının qüdrətinə 
inamla bu istiqamətə  gəlirdi, yəni insanı Allahın  əvəzinə dünyanın mər-
kəzinə qoymağa tərəf gəlirdi.  
Ateizm. Ateistlər maarif hərəkatının qanadlarından biri olaraq 
Allahla insanın yerini dəyişdilər. Hər şeyə qadir ağıl sahibi olan insan on-
lar üçün dünyanın və tarixi təkamülün mərkəzində durdu. Ateizm təsadüfi 
fikir cərəyanı deyildi. Buxar maşınının, dəmir yolunun, dənizçiliyin, ma-
şınqayırmanın, artilleriya silahlarının inkişafı insanın yaradıcı  və  təbiəti 
dəyişdirici imkanlarını bütün gücü ilə üzə çıxardı. Deməli, hər şeyin insan 
iradəsinin nəticəsi kimi izahı üçün imkan yarandı. 
Xatırlayaq ki, monoteizmi yaradan fikir əsaslarından biri insanın 
acizliyi, həyatın fənalığı  və heçliyi ideyaları idi. Ateizm isə  məhz bu 
tezislərin  əksi üzərində quruldu. İnsan atdan və  dəvədən yüz dəfə güclü 
olan buxar mühərrikini yaradıbsa, deməli onun yaratmaq, təbiətə hakim 
olmaq imkanları tükənməz və sərhədsizdir. 
2. İnsan tərbiyənin məhsuludur. Bu prinsip əslində birinci prinsipin 
danamı idi. İnsan öz ağlı ilə təbiəti dəyişə və yenidən qura bilərsə, deməli 
o, özünü də  tərbiyə sayəsində yenidən qura bilər. Maarifçilərin tərbiyə 
nəzəriyyəsi də Allahın xilaskarlığı ideyasının bir şəkli idi. İnsanları günah 
hərəkətlərdən, pis xasiyyət və  vərdişlərdən, qəddarlıqdan ancaq düzgün 
tərbiyə xilas edə bilər. Düzgün təhsil sayəsində insanlara sadəcə yaxşı və 
pis əməllər və niyyətlər barədə düzgün təsəvvürlər aşılamaq lazımdır. 
Bunun üçün maarifçilər müasir təhsil nəzəriyyəsini yaratdılar. Cə-
miyyətdə sosial ədalət olması üçün, qəddarlığın və cinayətkarlığın azal-
ması üçün ümumi məcburi təhsil  tətbiq edilməlidir. Kasıblarla varlılar, 
qadınlarla kişilər bir yerdə oxumalıdır. Maarifçilər üçün düzgün qurulmuş 
təhsil sistemi sosial ədalət yaratmağın bir əsas üsulu idi. Birgə təhsil bütün 
silk və  təbəqələrdən olan adamlara bütün insanların eyni demokratik 
bərbərliyi anlayışlarını aşılayar. 
Biz gördük ki, maarifçiliyin ikinci prinsipi əslində bütün insan cə-
miyyətində tərbiyə sistemini yenidən qurmaq təşəbbüsü idi. Bəzi maarifçi-
lər bu ağıla uyğun yenidənqurmanın cəmiyyəti və dövləti də təbii prinsip-
lərlə yenidən qurulmasına tətbiq etdilər. 
3. İnsan hüquqlarının təbiiliyi və təbii bərabərlik prinsipi. İnsa-
na humanistcəsinə yanaşan maarifçilər üçün insanların təbii bərabərliyi 
ideyası mühüm əhəmiyyət kəsb etdi. İnsanlar anadan bir cür doğulur: çıl-
paq, mülkiyyətsiz, adsız və s. Ona görə onların sosial həyatı da bu bərabər 
təbii doğuluş prinsipinə uyğun olmalıdır.  

---

 
34
İnsanların bərabərliyi tələbi sonradan Fransa Burjua inqilabının əsas 
şüarlarından biri oldu. Məhz bu bərabərlik şüarı monarxiyanın ləğvini və 
onunla birgə  cəmiyyətin müxtəlif silklərə bölünməsinin aradan qaldırıl-
masını tələb edirdi. Kralın edam edilməsinin zəruriliyi də  məhz bu prin-
sipdən – monarxiyanın insanların təbii bərabərliyinə zidd olmasından irəli 
gəlirdi. Burjua inqilablarının  şüarları arasında  ən inqilabi nəticələr 
doğuran məhz insanların təbii bərabərliyini tələb etmək idi. 
Utopik sosializm. Vahid tərbiyə prinsipləri və doğru qurulmuş tər-
biyə proqramları ilə insanların təbii bərabərliyi prinsiplərinə inam və hör-
mət yaratmağın mümkünlüyü bir çox ilk maarifçiləri çox məşğul edirdi. 
Bu ideyada da Allah qorxusunu tərbiyə vasitəsi ilə  şüurlu bur humanizmlə 
əvəz etmək təşəbbüsü görünür. Maarifçilər bu yolla dini humanizmi əvəz 
edəcək şüurlu, dünyəvi humanizm tərbiyəsinə mühüm əhəmiyyət verirdilər. 
Bu ideyaları reallaşdırmaq üçün XVIII əsrdə ilk utopik kommuna-
lar  (fransızca icma, kollektiv, el) meydana gəldi. Bu kommunaları yara-
dan Sen-Simon, Ouen kimi şəxslər sosial eksperiment kimi olsa belə öz 
nəzəriyyələrinin düzgünlüyünü sübut etməyə çalışdılar. Onlar cəmiyyət-
dən uzaq kiçik maarifçi icmaları yaradıb burada öz tərbiyə nəzəriyyələrini 
həyata keçirməyə başladılar. Xristianlığım maddi olan hər  şeyə  mənfi 
münasibəti ruhunda tərbiyə almış bu şəxslər öz kommunalarında  şəxsi 
mülkiyyəti ləğv etməyə, kollektiv əmək, zəhmətlə tərbiyə sistemi qurmağa 
çalışdılar. Onlar bu kommunalarda adamların təbii bərabərliyini, xüsusilə 
mülkiyyət bərabərliyini bərpa etməyə çalışırdılar. Lakin bu utopik kom-
munalar üzvlər arasındakı ziddiyyətlər, onların eqoizminin toqquşması 
nəticəsində iflasa uğradı. Kollektiv və bərabər əmək prosesi təşkil etmək 
baş tutmadı. Lakin kommuna sözündən kommunizm sözü və anlayışı 
yarandı və Avropa maarifçilik hərəkatında yayıldı. 
Marksizm və kommunizm. Lakin cəmiyyətin insan ağlına məxsus 
həqiqət və ədalət prinsipləri ilə qurulması ideyaları aradan çıxmadı. XIX 
əsrin ortalarında fransadakı permanent burjua inqilabları fonunda ədalətli 
cəmiyyət – sosializm yaratmaq ideyaları  təzədən aktuallaşdı.  Əslində bu 
ideyaların  əsas köklərindən biri xristian sivilizasiyasının özündəki 
humanist ehkamlara bağlı idi. K.Marks ilk kommunaları utopik adlandırdı 
və sosial ədalət yaratmaq probleminə qeyri-elmi münasibətdə günahlan-
dırdı. Onun yaratdığı  kommunizm nəzəriyyəsi  düzgün və elmi bir nə-
zəriyyə adlandırıldı. Bu K.Marksın və F.Engelsin özünün də maarifçiliyi-
nin nişanəsi idi. Fransa inqilablarında fəhlələr  əsas rol oynadığından 
K.Marks kommunizmin ziyalılar tərəfindən deyil, inqilabçı  fəhlələr tərə-
findən yaradılacağı barədə  nəzəriyyə irəli sürdü. Bu nəzəriyyəyə görə 

---