Microsoft Word Rehim m son doc

 
24
kontakt yaradır. Lakin bu kontaktda müəllif və oxucu tərəfi fərqlidir. 
Müəllif yazını yazandır, informasiya ötürmək istəyəndir. Lakin yazı ilə 
informasiya ötürülməsi  şərhsiz mümkün deyildir. Burada şərh deyəndə 
bunu geniş  mənada da başa düşmək olar, yəni yazını anlamaq üçün 
oxucuya lazım olan bilik və vərdişlər kimi. Bu bilik və vərdişlər yazıdakı 
informasiyanı kifayət qədər yekməna şəkildə anlamağa imkan verir. 
Yazının tətbiqində  və yayılmasında  ən mürəkkəb məsələ bu idi: 
ibtidai insanlar nəinki yazını, heç sözləri də birmənalı yadda saxlamağa 
meylli deyildilər və yazı ilə  məşğul olan adamlar mistik şəxslər kimi, 
cadugərlər və s. kimi qəbul edilirdilər. Ona görə də yazının büt-allahlarla 
əlaqədar olması fikri ortaya çıxdı və yazının tətbiqində mühüm rol oynadı. 
Büt-allahlara aid və isnad edilən yazı həm də qorxu vasitəsi ilə, allahların 
avtoritetinə  əsaslanaraq yayılırdı. Yazıda gərəkli informasiya saxlamağın 
mümkünlüyü ancaq kahinlərə, dənizçilərə  məlum idi. Beləcə yazı ilə 
paralel şərh problemi yarandı: şərhçisiz və şərhsiz yazı informasiya daşıya 
bilmirdi. Ona görə kahinlərin özü həm də ilk şərhçilər və sonralar ilk 
peyğəmbərlər oldular. İbtidai  şərhçi yazını öyrədən, düzgün oxuyan idi. 
Lakin allahlara isnad edilən yazının şərhçisi artıq ictimai dünyagörüşünü 
təbliğ edən adam idi. Yazının mətni isə  həmin ictimai dünyagörüşünü 
yazıda qorumaq və yaymaq üçün vasitə idi, bu informasiyanın əksi idi. 
Şərh probleminin kökü dilin işarə sistemi kimi neytrallığındadır. 
Ünsiyyət prosesi konkret situasiyada baş verir və situasiyanın özü tərəflə-
rin bir-birini kifayət qədər yekməna anlamasına imkan yaradır. Lakin ya-
zılı mətndə situasiya yoxdur və buna görə şifahi və yazılı dil bir birindən 
köklü şəkildə fərqlənən funksiyalar daşıyırlar. Əslində bunlar dilin müxtə-
lif formalarıdır.  Şifahi dil ancaq fərdlərin danışıq bacarığımın potensial 
mövcudluğudur. 
Yazılı dil isə atıq müəyyən ictimai dünyagörüşüdür: çoxlu adamla-
rın bilməsi və anlaması üçün tərtib edilmiş mətndir. Mətn özlüyündə heç 
bir məna daşımayan işarələr sistemidir. Bu sistemi anlamaq üçün hər bir 
fərdi yaddaşda ictimai dünyagörüşü lazımdır. Söz bilgisi, sözləri birmənalı 
anlamaq qabiliyyəti elə ictimai dünyagörüşüdür.  Ən qədim formalardan 
müasir universitet təhsilinə  qədər öyrənmənin bütün formaları  şərhdir, 
terminləri, adları, sözlərin dəqiq anlamaq vərdişlərinin aşılanmasıdır. Bu 
mənada elm sözyaratma, təhsil isə sözöyrənmə kimi qəbul edilə bilər. Tə-
sadüfi deyil ki, adi dil bilgisi elmi kitabların adi adamlar tərəfindən başa 
düşülməsini təmin etmir. Bu mətn dilinin komentariya problemindən 
ayrılmazlığını təsdiqləyir. Mətn onu yaradan situasiyanı əks etdirə bilmir. 
Bu situasiyanı çox zaman kontekst də adlandırılar. Kontekst bilgisi elə ko-
mentariya problemidir. 

---

 
25
1.3.3. Monoteist kanonizasiya ədəbi mətnlərin 
ilk sosial şərhi forması kimi 
 
Yazının ibtidai formaları yaranan kimi onun oxunması problemi 
yarandı. Bunu az miqdar adamlar bacarırdı və onlar da çox güman ki, qə-
dim sənətkarlar: dulusçular, qayıq hazırlayan ustalar, yol marşrutlarını bi-
lən sarbanlar idi. Yazını öyrənməyin çətinliyi tezliklə onunla məşğul olan 
peşəkarları yaratdı. Bunlar kahinlər idi – qədim dövrün biliciləri idi. Yazı 
gil lövhələr üzərində yarandığından güman etmək olar ki, ilk kahinlər 
dulusçular arasından çıxmışdır. 
Digər adamlara aydın olmayan biliklər indi də mistik şəkildə qəbul 
olunur. Ona görə də kahinləri fövqəlbəşər adamlar kimi qəbul etdilər, on-
lardan qorxmağa başladılar. Başqalarının onlardan qorxması kahinlərin də 
xoşuna gəlməyə bilməzdi. Beləcə söz, bilik hakimiyyətini daşıyan kahin-
lər, şamanlar, gələcəyi xəbər verənlərin sinfi yarandı. Təbii fəlakətlər baş 
verəndə, aclıq və quraqlıq dövrlərində kahinlərlə qara camaat arasında 
konfliktlər yaranmış  və kahinlərin yalan xəbərlər verməsinə, fəlakətləri da-
yandırmamağına və s. görə  qırğınları olmuşdur. Beləcə müdafiə axtaran ka-
hinlər də digər adi adamlar kimi büt-allahların himayəsinə sığınmalı olmuşlar. 
Kahinlərin büt-allahlarla əlaqəsi, onlardakı bilgilərin də büt-allahla-
ra aid olması ehkamı bu yolla ortaya çıxmışdır. Büt-allahla insanlar ara-
sında vasitəçi sayılmağa başlayan kahinlər yeni statusda peyğəmbər haki-
miyyəti qazandılar. Kahinlərin yazıb qoruduğu mətnlərdəki informasiya 
da büt-allahlara isnad edildi. Bu peyğəmbərlərin hakimiyyətini artırdı  və 
onları böyük siyasi qüvvəyə çevirdi. Peyğəmbərlər yerdə büt-allahların 
nümayəndəsi və onun yazılarının, mətnlərinin qoruyucusu oldular. 
Monoteizm uğrunda mübarizə dövründə bir olan Allaha aid mətnlə-
rin kanonizasiyası anlayışı ortaya çıxdı. Bu hadisə yeni eradan əvvəl 11 
əsrdə baş verdi. İlk dəfə olaraq talmudistlər—Tövrata  şərh yazan yəhudi 
ravvinləri müqəddəs mətnlərin ilahi mənşəyi nəzəriyyəsini irəli sürdülər. 
Mətnlər – peyğəmbərlik hərəkatı vaxtı yaranan mətnlər Allaha aid edildi 
və onlar toxunulmaz elan edildi. Bu kanonizasiya idi. İslami terminlə buna 
ehkam deyilir, yəni Allaha məxsus olan söz və ya təlim. Kanonizasiya 
barədə irəlidə ədəbi dil fəslində daha geniş danışılacaqdır. Burada isə onu 
demək istəyirik ki, kanonizasiya müəllifliyi allahlara aid edilən mətnlərin 
günah qorxusu ilə qorunmasına səbəb oldu. Bu qorunma sayəsində vahid 
mətn mədəniyyəti formalaşa bildi. 
Lakin kanonizasiyanın ortaya çıxmasının tarixi səbəbləri ilə nəticə-
ləri tamam müxtəlif idi. Kanonizasiyanın tarixi səbəbi peyğəmbərlərin qo-
ruduğu mətnlərin yekməna şəkildə anlaşılmasına və başa düşülməsinə yol 

---