2
Kitab C.Cabbarlı fondu Böyük Elmi Şurasının
21.09.2008 tarixli qərarı ilə çap olunur.
Redaktoru: filologiya elmləri doktoru Nazif Qəhrəmanlı
Üz qabığının tərtibatçısı:
Asim Mövsüm oğlu Məmmədzadə
Rəhim Əliyеv. Ədəbiyyаt nəzəriyyəsi. – Bаkı:
Mütərcim, 2008. – 360 səh.
Tənqidçi Rəhim Əliyevin bu kitabı onun Mədəniyyət və İncəsənət
Universitetində dediyi mühazirələr əsasında hazırlanmışdır. Əsərdə marksist
nəzəriyyə ehkamlarından imtina edilir, klassik filologiyanın və semiotikanın elmi
prinsipləri əsas götürülür. Kitabın orijinal cəhəti nəzəriyyə kursuna ədəbi əsərin
təqdimi ilə yanaşı, sözün, obrazın, mifin, yazı dilinin nə mətn nəzəriyyəsinin,
dilin mənşəyinin izahı ilə bağlı problemlərin də daxil edilməsidir. Əsər
tələbələr,
müəllimlər, filosof və dilçilər, nəzəriyyəni öyrənənlər
və sevənlər üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
Ə
08
46
026
4603000000
−
© R.Əliyеv, 2008
3
İÇİNDƏKİLƏR
Müəllifdən................................................................................................
....
7
Ədəbiyyat nəzəriyyəsinin predmeti və başqa fənlərlə əlaqəsi.......
...
...
...
.
...
11
I FƏSİL
ƏDƏBİYYAT HAQDA ELMİN QISA TARİXİ.......................
...
.....
...
.15
1.1. Ədəbiyyatşünaslığın yaranma tarixi...................................................15
1.1.1. Praktik ədəbiyyatşünaslıq................................................................15
1.1.2. Nəzəri ədəbiyyatşünaslığın yaranması........................................
.....
16
1.2. Ədəbi şərh problemi və onun janrları .....................................
....
...
.....
17
1.3. Ədəbi mətnlərin şərhi (anlama) və qiymətləndirməsi tarixi...............22
1.3.1. Mətn bilgisinin fərdiliyi və şərh problemi.......................................22
1.3.2. Ədəbi mətnlərin ictimai dünyagörüşləri baxımında şərhi
problemi.....................................................................................................23
1.3.3. Monoteist kanonizasiya ədəbi mətnlərin ilk sosial şərhi
forması kimi...............................................................................................25
1.3.4. Missionerlik dini mətnlərin
ümumbəşəri sosial utopiya
kimi şərhidir...............................................................................................26
1.3.5. Dərsliklər və müasir təhsil sosial dünyagörüşünün konkret
mərhələsinin kanonizasiyası kimi..............................................................27
1.3.6. Ədəbiyyatşünas konkret təhsil kanonları ilə bağlı
dünyagörüşünün və aktual şərh terminologiyasının daşıyıcısı kimi..........29
1.4. Ədəbi şərhin dindən ayrılması. Maarifçi şərhin qısa tarixi..............
...
30
1.4.1. Ədəbi şərhin dindən ayrılması.........................................................30
1.4.2. İntibah .............................................................................................31
1.4.3. Maarifçilik epoxası ............................................................
...
..
...
...
..
.32
1.4.4. Maarifçi ədəbi şərh kanonları və onların əsas tarixi formaları
(ədəbi epoxalar).........................................................................................36
1.4.5. Klassisizm epoxası.........................................................................
..
36
1.4.6. Sentimentalizm..........................................................................
..
..
...
39
1.4.7. Millətçilik və romantik ədəbi millətçilik.........................................40
1.4.8. Romantizm epoxası.......................................................................
...
42
1.4.9. Maarifçi realizm...........................................................................
....
44
1.4.10. İslam maarifçiliyi...........................................................................45
1.5. Tənqidi realizm epoxası......................................................................47
1.6. XIX-XX əsrdə realizmin inkişafı və tipləri.................................
...
..
...
48
1.6.1. Naturalizm....................................................................................
....
48
1.6.2. Simvolizm. Magik, fantastik və mistik realizm...............................50
4
1.6.3. Sosialist realizmi və rəsmi ədəbiyyat anlayışı.................................52
1.7. Ədəbi şərhin elmi məktəbləri...........................................................
...
55
1.7.1. Mifoloji məktəb. Komparativizm................................
...
......
...
.......
..
55
1.7.2. Bioqrafik məktəb.............................................................................59
1.7.3. Mədəni-tarixi məktəb...................................................................
...
.60
1.7.4. Ədəbiyyatşünaslıqda sosiologizm və estetçilik....................
...
....
....
.61
1.7.5. Marksist məktəb..........................................................................
....
.64
1.7.6. Psixoloji məktəb..............................................................................68
1.7.7. Freydist məktəb...............................................................................71
1.7.8. Strukturalizm...................................................................................76
II FƏSİL
SÖZÜN, MİFİN VƏ YAZI DİLİNİN ORTAQ MƏNŞƏYİ
Dil nədir? .................................................................................................83
2.1. Sözün tarixçəsi. İnstinktiv və sosial söz..................................
...
....
....
.83
2.2. Təfəkkürün sözü identifikasiya xassəsi
və şifahi ləhcələrin
mənşəyi......................................................................................................91
2.3. Söz yazısının mənşəyi və qısa tarixi...................................................95
2.4. İbtidai söz yazısının və şifahi nitq qabiliyyətinin qarşılıqlı
təsiri haqqında........................................................................................
...
.98
2.5. Yazılı söz şifahi sözün identikliyinin əsası və təminatı kimi........
...
.105
Kitab dili
2.6. Sosial, dini və ədəbi tərəqqidə fonetik yazının rolu......................
....
109
2.7. Yazılı dil və mətn anlayışı................................................................114
2.8. Söz-işarəsinin yaddaşı sistemləşdirmə potensialı. Əzbər (yazılı)
söz sıralarının yaddaşda dünyanın virtual obrazını yaratmaq xassəsi.
.....
119
2.9. Söz-mif. Onun mifliyi və mistikliyi, obyektliyi və subyektliyi........122
2.10. Fonetik dil söz, güc və varis hakimiyyətinin mənbəyi kimi...........130
2.11. Qədim dillər və xalqlar haqda........................ .............................
...
113
2.12. Mətnlərin kanonikləşdirilməsi anlayışı.
Mətn mədəniyyətinin
vahidliyi və fasiləsizliyi...........................................................................140
2.13. Monoteizm və qədim ədəbi dillər. Fars dili problemi.................
....
146
2.14. Klassik Azərbaycan ədəbi dili........................................................152
2.15. Qədim və milli ədəbi dillər appozisiyası. Milli kilsə anlayışı.
...
.
....
155
III FƏSİL
DÜNYANIN ƏDƏBİ SÖZ VƏ MƏTNLƏ FƏRDİ QAVRAYIŞI.....158
3.1. İşarə, söz və obrazı qavrayışın identifikasiya fərdiliyi............
....
..
....
158
3.2. Fərdi bədii söz və onun bədii qıcıqlandırıcılıq imkanları.................162