Microsoft Word Rehim m son doc

 
69
psixoloji məktəbdə ilk dəfə olaraq dilin, mifin, ədəbi əsərin və yaradıcı-
lığın mənşəyi problemi birləşdi. 
Psixoloji məktəb sözlə mifin ayrılmaz  əlaqəsini üzə  çıxardı  və bu 
ədəbiyyatın mənşəyini elmi şəkildə izah etməkdə irəliyə doğru addım və 
Aristotellə başlanan nəzəriyyə çərçivələrinin dağıdılması demək idi. Ənə-
nəvi nəzəriyyə ədəbiyyatın mənşəyini folklora bağlayırdı. Lakin psixoloji 
məktəbin araşdırmaları göstərdi ki, folklor mükəmməl variantında başqa 
ədəbiyyatlardan gəlmə süjetlərdir və onların yaşarılığı yazılı  ədəbi mətn 
mədəniyyətindən əvvəl yox, ondan törəmədir. 
A.Potebnyanın  əsas ideyası  ədəbiyyat və  sənətin də idrak forması 
olması barədə müddəa idi. Bu müddəa ümumi şəkildə düzgün idi və miflə 
sözü bir-birinə bağlayırdı. Lakin alimin işlətdiyi idrak sözü dəqiq deyildi, 
çünki dilin ilk yarandığı dövrdə  hələ idrak haqda söhbət gedə bilməzdi. 
Avropa rasionalistlərinə qədər idrakdan – yəni dünyanı idarə edən qanun-
ları tapmaqdan çox, dünyanı sözlə  təsvirdən, həm də yeni-yeni sözlərin 
yaranması kimi təsvirdən söhbət gedə bilərdi. Ona görə A.Potebnyanın 
ədəbiyyatın da idrak olması barədə  nəzəriyyəsi ancaq bu yaradıcılığın 
dünyanı təsvir etmək olması mənasında doğru idi. Əslində elmin fərziyyə 
olmayan sahələri də təsvirdən ibarətdir. 
A.Potebnyanın işlətdiyi “daxili obraz” termini sözün obrazlı  və 
təsviri təbiətini nəzərdə tuturdu və psixoloji məktəbin gələcəyi üçün 
fundamental  əhəmiyyətə malik idi. Çünki obrazlılıq sözün təbiətindədir, 
onun işarəviliyindədir. Lakin alim F.Sösürə  qədərki dilçiliyin Platondan 
gəlmə yanlış  məna terminini də  işlədir, sözün və obrazın mənasından 
danışırdı. Əslində sözdə və mifdə məna yoxdur, məna adamların mətn bil-
gisidir, sözlərin və obrazların mənalarını bilmək təhsil ehkamlarını bilmə-
yin nəticəsidir. İşarə olmaq cəhətdən isə sözlər və obrazlar mücərrəd işarə 
əvəzliyindən fərqlənmir.  Əlbəttə sözün, mifin, obrazın (əsərin) mənası 
haqda təsəvvürlər geniş yayılmışdı və Potebnyaya qədər də var idi. A.Po-
tebnya ilk dəfə bunların ayrılmazlığını irəli sürdü və onların fərqlərini 
məna terminindən istifadə ilə göstərməyə çalışdı. 
Mənatapma üçün əsas  əsərin özündə, mətnində yoxdur. Şərhçi 
müəyyən təhsil ehkamlarını bilən adamdır, o əsəri oxuyur və öz savad və 
yaddaşına görə (mətn bilgisinə görə) onun öz başında müəyyən qənaətlər 
yaranır. Ya da o bu qənaətləri oxuduğu resenziya, məqalə, kitabdan öyrə-
nir, götürür. Lakin bu o demək deyil ki, bunlar – mənalar oxunan mətndə 
var idi (Savadsız  ədəbiyyatçı adam belə  həmin mətni oxuyanda heç nə 
tapmır). Onlar ancaq yaddaşdakı mətni bilmə və yozma təcrübəsindən və 
şərhçinin buna iradi səy göstərməsindən yaranır və həm də oxuyanın ba-
şında, yaddaşında yaranır və mövcud olur. Mətni oxumaya qədər, və elə 

---

 
70
sözü eşidənə  qədər də  ədəbiyyatçının yaddaşından kənar heç bir məna 
mövcud olmur. Məna mətnə, sözə konkret başın, yaddaşın reaksiyasıdır. 
Sadəcə bu reaksiya (yəni məna yaranması) həm də sosial aktdır, çünki 
konkret baş bu cür məzmunlu reaksiya vermək qabiliyyətini sosial təcrübə 
və  təhsil sayəsində qazanır. Hər bir məna sosial təcrübə ilə qazanılan 
ehkamdır və bu məsələ gələcək fəsillərdə şərh ediləcək. 
Beləliklə, şərhçi əsəri oxuyandan sonra yazdığı və söylədiyi qənaət-
lərlə  əslində  əsərin mətnindəki mənanı yox, əsəri oxuma və qavrama 
nəticəsində başında yaranan qənaətləri bölüşür.  Əvvəlcə  şifahi, sonra isə 
yazılı mətn belə yaranmışdır, qənaətləri, fərdi başlarda yaranan informasi-
yanı ötürmək üçün yaranmışdır. Məna həmişə  fərdi qənaətləri çoxluğa 
ötürmək təşəbbüsü ilə bağlıdır, belə təşəbbüsün tarixçəsidir. 
Potebnya mifi izah etmək üçün “əvvəl dərk edilmiş” və “sonra dərk 
edilmiş” terminlərindən istifadə edir. Bİz artıq dilin ilk söz yaradıcılığı 
dövrü üçün idrak anlayışını  işlətməyin qeyri-dəqiqliyini dedik. Amma 
burada alimin daha bir dahiyanə müddəasına nəzəri cəlb etmək vacibdir. 
Alim  mifin və sözün metaforik xarakteri barədə ayrıca bəhs etmişdir. 
Bu alimin insan idrakının  əsas prinsipini doğru duyması demək idi. 
Əvvəla, söz işarəsinin özü insanın icad etdiyi ilk süni bənzətmə idi. 
İkincisi, psixi proses kimi bütün təfəkkürün bünövrəsi olan tanımanın özü 
metaforik prinsipə, bənzətmə praktikasına əsaslanır. Beş il əvvəl görülmüş 
adamı  təsadüfən görüb tanıma nədir? Belə tanıma indi görülən sifətin 
yaddaşda qalmış beş il əvvəlki sifət obrazına oxşamasıdır. İstənilən tanıma 
indiki zamanda seyr edilənin yaddaşdakı obraza bənzədilməsidir.  
Psixoloji məktəbdə metaforaya və onun tarixinə xüsusi tədqiqatlar 
həsr edilirdi. Lakin onlar dilin və  ədəbiyyatın mənşəyində metaforizmin 
rolunu tam dərk etmirdilər. Bütün insan nitqi, cümlə qurmaq qabiliyyəti 
işarə əvəzliyi ilə ifadə edilən “Bu – filandır” metaforik formulundan ya-
ranmışdır. Sonralar dildə yeni sözlər yarandıqca “filan-falandır” metaforik 
formulası yaranıb. Bütün cümlələr sadə təsvir, bənzətmədir. Mübtəda bən-
zədilən, xəbər isə bənzəyəndir. Hər bir cümlədə ikinci dərəcəli üzvlər bu 
iki əsas cümlə elementindən birinə aiddir və dilçilikdə bu yaxşı məlumdur. 
Dildə mücərrəd sözlər artandan sonra digər nitq hissələri—fellər, zərflər, 
mücərrəd isimlər, terminlər yaranmışdır. Lakin yaxşı diqqət etdikdə  ən 
mücərrəd cümlədə belə ibtidai bənzətmə, metaforik tanıma strukturunun 
qalıqlarını tapmaq olar. Bu mənada insan nitqi və mətn ( cümlə) mədəniy-
yəti tavtoloji xarakter daşıyır: a-b-dir, b-a-dır – strukturundan kənara çıx-
maq üçün insanın dil adlandırdığı alətdə imkan yoxdur. Çünki nitq struk-
turları adi bənzətmədən, metaforik identifikasiyadan yaranır. Dil bir şeyi 

---