Microsoft Word sahib eliyev doc

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
93 
Mövzu № 3                     Köməkçi nitq hissələri 
   
 
 
Mövzunun planı: 
 
1.Köməkçi nitq hissələri haqqında ümumi məlumat 
2. Qoşma köməkçi nitq hissəsi kimi, onun təsnif 
prinsipləri 
3.Bağlayıcı, onun vəzifəsinə və quruluşuna görə növləri 
4. Ədat haqqında məlumat, ədatın mənaca növləri 
5.Modal sözlər, onun mənaca növləri 
6. Nida, onu köməkçi nitq hissələrindən fərqləndirən 
cəhətlər və mənaca növləri 
 
Köməkçi nitq hissələri  
haqqında ümumi məlumat 
 
Əsas nitq hissələrindən fərqli olaraq, köməkçi nitq 
hissələri müstəqil lüğəvi mənaya malik olmur, ona görə  də 
morfoloji sual tələb etmir, cümlə üzvü kimi çıxış edə bilmir. Bu 
cəhətdən qoşma digərlərindən fərqli olaraq, aid olduğu sözlə 
birlikdə bir cümlə üzvü kimi çıxış edir. Köməkçi nitq hissələri 
yalnız müəyyən qrammatik mənaya malik olur, cümlədə sözlər 
arasında əlaqə yaradır və ya cümləyə, onun üzvlərinə müəyyən 
məna çaları əlavə edir. 
 Köməkçi nitq hissələri,  əslində, tarixən  əsas nitq 
hissələrindən törəmədir. Lüğəvi mənaya malik olan hər hansı 
bir sözün mənasının daralması  və  tədricən mənasını itirməsi 
onun köməkçi nitq hissələri sırasına keçməsinə  səbəb 
olmuşdur. Bu gün dilimizdə kifayət qədər söz var ki, onlar həm 
əsas, həm də köməkçi nitq hissəsi kimi işlənməkdədir.  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
94
 Dilçilikdə köməkçi nitq hissələrinin təsnifində müxtəlif 
münasibət müşahidə olunur. Bəzi kitablarda qoşma, bağlayıcı, 
ədat və modal sözlər köməkçi nitq hissələri qrupuna daxil 
edilir, nidalar xüsusi nitq hissəsi kimi verilir, bəzilərində    isə 
bunların hamısını köməkçi nitq hissələri qrupuna daxil edilir. 
Bəzi dilçilər yalnız qoşma, bağlayıcı  və  ədatı köməkçi nitq 
hissəsi adlandırır, modal sözlərlə nidanı bir ad altında verməyi 
məqsədəuyğun hesab edirlər. 
 Köməkçi nitq hissələrinin bir qismi  sözlər, cümlələr 
arasında əlaqə yaradır, onları bir-biri ilə bağlayır. Qoşmalar və 
bağlayıcılar dilimizdə  məhz bu vəzifənin daşıyıcılarıdır. 
Köməkçi nitq hissələrinin bir qismi isə söylənilən fikrə 
münasibət bildirir, əlavə məna çaları ifadə edir. Bu  xüsusiyyət 
isə modal sözlər və ədatlar üçün xarakterikdir. 
 Bunlarla 
yanaşı, dilimizdə nida adlanan bir nitq hissəsi 
də vardır ki, o həm  əsas, həm də köməkçi nitq hissələrinin 
xüsusiyyətlərindən məhrumdur. Nidalar öz-özlüyündə hiss-
həyəcan bildirdiyi üçün əsas nitq hissələrinə oxşasa da, 
adlandırma xüsusiyyəti olmadığına görə onlardan fərqlənir. 
Ona görə  də nidanın xüsusi nitq hissəsi kimi ayrıca təqdim 
edilməsi daha məqsədəuyğundur. Bundan başqa, dilimizdə səs 
təqlidi sözlər, vokativ sözlər də vardır ki, onlar da 
xüsusiyyətlərinə görə nidalara yaxındır. 
 
                                                      
Qoşma köməkçi nitq hissəsi kimi,  
onun təsnif prinsipləri 
 
“Hallana bilən nitq hissələrinə qoşularaq adlarla 
adlar və adlarla fellər arasında əlaqə yaradan sözlərə qoşma 
deyilir”. (2,  səh. 335) 
 Qoşmalar bir sıra xüsusiyyətlərinə görə əsas və köməkçi 
nitq hissələri arasında ortaq mövqedə dayanır. Bu, onun əsas 
söz köklərindən  əmələ  gəlib  şəkilçiləşməyə doğru inkişaf 

---

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
95 
etməsi ilə bağlıdır. Köməkçi nitq hissəsi kimi qoşmanı 
səciyyələndirən əsas xüsusiyyətlər aşağıdakılardır: 
1. Qoşmaların müstəqil lüğəvi mənası yoxdur. 
  
2. Qoşma heç bir suala  cavab vermir.  
3. Təklikdə qoşma  müstəqil cümlə üzvü olmur, yalnız 
qoşulduğu sözlə birlikdə müəyyən sintaktik vəzifə daşıyır. 
Qoşmanın aid olduğu söz də qoşma olmadan heç bir sintaktik 
vəzifə daşıya bilmir. Yəni qoşmanın aid olduğu sözün digər 
sözlə  əlaqəyə girməsində onun rolu əvəzsizdir. Hətta qeyri-
təyini ismi birləşmələrin bir qismi (sənin kimi tələbə, Əli qədər 
təmkinli və s.) qoşma olmadan qurula bilmir. 
 4.  Qoşmalar güclü idarəetmə xüsusiyyətinə malikdir. 
İsmin yiyəlik, yönlük, çıxışlıq halları qoşmalar tərəfindən güclü 
şəkildə idarə olunur.  
5.Digər köməkçi nitq hissələrindən fərqli olaraq, 
 
qoşmalar məhdud da olsa,  şəkilçi qəbul edərək dəyişir, III 
şəxsin təkinin xəbərlik  şəkilçisini qəbul etməklə aid olduğu 
sözlə birlikdə cümlənin ismi xəbəri vəzifəsini daşıyır.  Məsələn, 
Bütün bunlar onun üçündür ki, Şahbaz bəy gözümüzdən bir 
dəqiqə uzaq olmasın. (M.F.Axundzadə) 
  
6.Qoşmaların bir qismi vurğusuz, bir qismi isə 
yarımvurğuludur.  
7. Cümlədə qoşmanın yeri sabitdir. Yəni bir qayda 
olaraq, aid olduğu sözdən sonra işlənir və yalnız onunla 
birlikdə yerini dəyişə bilər.                 
   
8.  Qoşmalarda da omonimiya ( kimi, qədər  və s.) və 
sinonimiya (üçün, ötrü, görə və s.) hadisəsi özünü göstərir. 
 
Qoşmanın təsnif prinsipləri Qoşmalar müxtəlif 
prinsiplər əsasında təsnif oluna bilər. Bunlar aşağıdakılardır: 
1.Nitq hissələri ilə münasibətinə görə. 
Qeyd etdiyimiz kimi, qoşmalar  əsas nitq hissələrindən 
əmələ gəlmişdir. Hazırda dilimizdə keçid prosesində olan, əsas 
nitq hissəsindən qoşmaların sırasına keçməkdə olan kifayət 
qədər söz vardır. Bu proses başa çatmadığından həmin sözlər 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
96
həm müstəqil leksik mənalı söz, həm də qoşma kimi 
işlənməkdədir.  Ona görə də dilimizdə olan qoşmaları aşağıdakı 
kimi qruplaşdırmaq olar: 
 1. Sabit qoşmalar; 
 2. Qeyri-sabit qoşmalar; 
 3. Şəkilçiləşən qoşmalar. 
Sabit qoşmalar dedikdə dilimizdə tarixən çox qədim 
olub, hazırda yalnız qoşma kimi işlənən sözlər başa düşülür. Bu 
sözlər dildə öz vəzifəsini qoşma kimi sabitləşdirdiyindən sabit 
qoşmalar adlanır. Bu qrupa aşağıdakı  qoşmalar daxildir: üçün, 
ötrü, üzrə, içrə, aid, dair, məxsus, haqqında, barəsində  və s. 
Məsələn, Nəsib dayı adəti  üzrə bu gün yenə hamıdan  əvvəl 
yuxudan durub kolxoz idarəsinə getdi. (İ.Şıxlı) Zina sibirli 
olduğu  üçün  bu bişmişi çox sevər və gözəl bişirərdi. 
(Y.V.Çəmənzəminli) Bibim nə Xəzər barəsində bir söz soruşdu, 
nə də kəndə qaçdığıma görə məni danladı. (Ə.Əylisli)  
 
Mətndən asılı olaraq, həm  əsas nitq hissəsi, həm də 
qoşma kimi işlənən sözlər   qeyri-sabit qoşmalar adlanır. Qeyri-
sabit qoşmalara  kimi, qədər, tək, özgə, ayrı, görə, bəri, tərəf, 
başqa, qeyri, əlavə, qarşı,  əvvəl, sonra  sözləri daxildir. 
Məsələn,  Qızı  ərə verəndən  sonra  Səfalı müəllim bir dəfə 
Leninqradda olmuşdu. (Ə.Əylisli) Bayaq hökmdarın gözləri 
başı  kəsilmiş qoyun gözləri  kimi cansız və  soyuq  idi.                
(Y.Səmədoğlu) Axşamüstü camaat yeməkdən  qabaq vestibülə 
yığışmışdı. (Ə.Babayeva) Neçə illərdən  bəri dünya işığına 
həsrət qalmış Mikayıl  oğlunu sanki nəfəsindən tanıyırdı.        
(İ.Məlikzadə) Corabdan tutmuş papağa  qədər  hər  şey 
alınmışdı. (A.Şaiq)  və s. - cümlələrdə bu sözlər qoşma kimi 
işlənərək qoşulduğu sözü ismin bu və ya digər halında tələb 
etmiş, onunla birlikdə uyğun cümlə üzvü yerində dayanmışdır. 
Bu sözlər cümlədə müstəqil mənalı söz kimi işlənərək, bir 
sintaktik suala cavab verdikdə əsas nitq hissəsi kimi çıxış edir.  
Məsələn, Sonra (zərf) biz səhərə qədər söhbət elədik.(M. Oruc) 
Qalxanda yönü  artıq  başqa  (sifət) səmtə çönmüşdü.                

---