Microsoft Word semil sadiq-?d?biyyatla bütövl?smis s?xsiyy?tl?r
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
108 Hörmətli alimlərimizdən Sabir Əliyevin şifahi xalq ədəbiyyatımızda apardığı araşdırmalar və tədqiqatlar nəticəsində folklorumuzda əruz vəznində bir çox şeir nümunələrinin ortaya çıxarılması da həmin vəznin alınma olduğu barədə fikri təkzib edir. Çünki ayrı- ayrı şairlərə hər hansı bir vəzndə nəyi isə yazdırmaq mümkün olduğu halda, bütün bir xalqa vəzn sarıdan zor etmək qeyri-mümkündür. Əruz vəznli nümu- nələrə tarixi bilinməyən atalar sözləri, tapmacalar, nəğmələr, bayatılar və s. nümunələrdə külli miqdarda rast olunmaqdadır. Bütün bunlar əsas verir ki, aşağı- dakı nəticəyə gələk: ”Əruz bir elm kimi ərəblər tərə- findən yaradılmışdır, lakin bir vəzn kimi bütün Şərq xalqlarının ümumi malı olmuşdur. Deməli, o, bizim üçün də alınma deyil, öz milli şeir vəznimizdir. Axı min il poeziyanda işlətdiyin bir vəznə “mənim deyil, özgənindir” söyləmək düzgün deyil”. Hecanı həmişə milli şeir vəznimiz adlandırmışlar. O, təkcə bizim yox, əksər dünya xalqlarının milli şeir vəzni sayılmaqdadır. Poeziyasını, əsasən, əruz vəz- nində yaradan ərəb və farslarda da heca vəznli şeirlə- rə rast olunur. Onu beynəlxalq terminologiyada silla- bik vəzn adlandırırlar. Bu vəzn misralarda hecaların kəmiyyət bərabərliyinə əsaslanır. Bu baxımdan silla- bik istilahı, öz dilimizdə olmasa da, düzgün termin- dir. Heca vəzni istilahı isə mübahisələr doğurur. Axı yuxarıda adlarını çəkdiyimiz 6 vəznin hamısı hecaya əsaslanır. Onların yaranmasında da heca mühüm rol oynayır, onların da hamısı elə heca vəznidir. Təsadüfi deyil ki, Ü.Hacıbəyov, M.Ə.Sabir kimi dahilərimiz bu vəzni “barmaq hesabı”, “barmaq üsulu” vəzn adlan- 109 dırmışlar. Bu vəznə yeni bir ad vermək məsuliyyətini öz üzərimizə götürmək istəmədik. Ancaq arzu edər- dik ki, hörmətli filoloq-alimlərimiz və terminologiya komitəsi bu işə diqqət yetirsin və indiyə qədər heca vəzni adlanan vəznə daha dəqiq elmi ad versinlər. Əks təqdirdə biz də onu sillabik vəzn adı ilə adlandır- malı olacağıq. Bu vəzn yazılı ədəbiyyatımızda Xətai yaradıcılığın- da ilk dəfə işlənməyə başlamışdır. Doğrudur, Q.Bürhanəddin, İ.Nəsimi yaradıcılığında da bir sıra nümunələrin heca vəznində olduğu barədə fikirlər yürüdülür. Ancaq həmin nümunələr varsa da, yenə də çox az miqdardadır. İlk dəfə onu yazılı ədəbiyyatı- mıza Şah İsmayılın gətirdiyi faktı isə təkzibolunmaz- dır. Hecada vəzn rəngarəngliyi əruza nisbətən müqa- yisə olunmaz dərəcədə bəsitdir. Düzdür, poeziyamız- da, nəzəriyyə kitablarında söylənildiyi kimi 2 hecalı- dan tutmuş 16 hecalıya qədər və bunların müxtəlif bölgü quruluşu ilə ifadə olunmuş heca vəznli ölçülər vardır. Lakin onlar əruzun 72 növü, 267 variant qəlibi qarşısında say və ahəngdarlıq baxımından müqayisə- yə gələ bilməz. Ancaq folklorumuzun, aşıq şeirimizin və XVI əsrdən etibarən yazılı ədəbiyyatımızın böyük bir qismi bu vəzndə yaradıldığı üçün, millətimizin bir nümayəndəsi onu asanlıqla duyub, həmin vəzndə ya- zılan şeirləri oxuya bildiyi üçün heca vəzni digər vəznlər arasında xüsusi hörmətə layiqdir. “Avesta”dakı “Qat”ların, “Dədə Qorqud”dakı şeir nümunələrinin heca vəznində olduğunu ehtimal və təsdiq edənlər var. Bundan əlavə, A.A.Tufarqanlı, Xəstə Qasımı, Sarı Aşığı, Aşıq Alını, Aşıq Ələsgəri və 110 s. çıxsaq Ş.İ.Xətai, M.P.Vaqif, M.V.Vidadi, Q.Zakir, Ə.Cavad, S.Vurğun, S.Rüstəm, M.Şəhriyar və s. kimi böyük sənətkarlarımız əsərlərinin əsas bir qismini məhz bu vəzndə yazmışlar. Aşıq Qurbanidən üzü bə- ri dədə aşıqlarımız şeirlərini bu vəzndə qoşmuşlar. “Koroğlu” kimi bir eposumuzun bütün şeirləri heca vəznindədir. Rübai şeir vəznlərimizin üçüncüsü və sonuncusu- dur. Mənşə etibarilə farslar tərəfindən yaradılan bu şeir vəzni farsdilli ədəbiyyatımızda daha çox işlən- mişdir. Qətran, Xaqani, Nizami, Nəsimi kimi şairləri- mizin yaradıcılığında rübainin gözəl farsdilli nümu- nələrini görə bilərik. Şərq ədəbiyyatında rübainin ən böyük ustadı Ömər Xəyyam, bizim poeziyamızda isə Məhsəti Gəncəvidir. Türkdilli ədəbiyyatımızda rübai vəzninin gözəl nümunələrinə Füzuli, Nəbati, S.Ə.Şir- vani kimi şairlərin yaradıcılığında rast oluruq. Apardığımız araşdırmalar nəticəsində XX əsrin əvvəllərindən etibarən türkdilli ədəbiyyatımızda rü- bai vəzninin işlənmədiyi, unudulub getdiyi müşahidə olunmaqdadır. Doğrudur, rübai forması ədəbiyyatı- mızda işlənmişdir. Lakin şairlərimizin rübai adı ilə yazdığı şeirlərin hamısı heca vəznli dördlüklərdən ibarət olmuşdur. Hətta Xaqani və Məhsətinin rübailə- ri də heca vəznli dördlüklər formasında tərcümə edil- mişdir. Lakin rübaini rübai edən onun özünəməxsus vəznidir. “Ərəb, fars, türk-azəri və s. Yaxın Şərq ədə- biyyatında (rübainin nəzəri olaraq, ümumiyyətlə) 24 vəzn növü var. Lakin Azərbaycan ədəbiyyatında rü- bai vəzncə 6 növdə yazılmışdır” fikrini söyləyən prof. Ə.Cəfər rübaini vəzncə əruzdan fərqləndirmiş, 111 onun ayrıca bir vəzn növü olduğunu bildirmişdir. Rübai mənşə eibarilə əruz vəzninə daxil deyil. Əruzu ərəblər, rübaini farslar yaratmışlar. Rübai vəzni ancaq rübai janrında yazılan şeirlərə tətbiq olunur. Qəzəl janrında tətbiqini istisna hal kimi ancaq Q. Bürhanəd- dində müşahidə etmişik. Bu vəzn əruz və heca vəzn- lərinə nisbətən poeziyamızda az işlənmişdir. XX əsr- də isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi tamamilə unu- dulub getmişdir. Gənc şairlərimizdən Hacı Rüfət Əliyevin (Rafiqoğ- lu) XX-XXI əsrlərin qovşağında nəşr etdirdiyi “Toy çaldır Qarabağda” kitabında 6 rübaiyə rast oluruq. Həmin rübailər rübai vəzninin I və II növlərindəndir. Rübai vəzninin yenidən poeziyamıza qayıtması se- vindirici haldır. Arzu edərdik ki, bundan sonra rübai janrında şeir yazmaq istəyən şairlərimiz onu heca vəznində yox, öz vəznində yazsınlar. Yuxarıda qeyd etdiyimiz üç şeir vəznindən başqa poeziyamızda mənsur şeir və sərbəst şeir adlanan şeir formaları da vardır ki, onlar haqqında fikirlərimizi si- zinlə bölüşməyi vacib bilirik. Mənsur şeirdə məani, bədii, bəyan çox qüvvətli ol- duğu halda, vəzn və qafiyə bir o qədər gözlənilmir. Bu baxımdan onu şeir adlandırmaq mümkün olsa da, nəzm adlandırmaq məqbul deyildir. Mənsur şeirdə bəzən vəzn və qafiyə ünsürlərinə də rast gəlmək olur. Lakin bu şeirlərdə olan vəzn əruz və heca vəznli şeir- lərdə olduğu kimi ahəngdar və səlis deyildir. Burada- kı vəzn eyni bölgü və təfilələrin, yəni eyni kəmiyyət və keyfiyyətin təkrarından yox, vəzncə müxtəlif par- çaların ritmik təkrarından yaranır. Bu ritmik parçalar Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|