Microsoft Word son dialektik corafiya docx

Dialektik coğrafiya
 
 
 
13
 
 
Elmi mənbələrdə “metod” anlayışı ilə  yanaşı “metodologiya” ifadəsindən 
də geniş istifadə edilir. “Fəlsəfə ensiklopediyası”nda metodologiya anlayışı 
gerçəkliyin dərki və  dəyişdirilməsi metodları haqqında təlim kimi təyin olu-
nur. Həm də bu hal konkret elmi tədqiqatın metod və üsulları kimi nəzərdə 
tutulur. V.Ştoff qeyd edir ki, biz “metodologiyanı metod haqqında təlim və ya 
metod nəzəriyyəsi kimi təyin edə bilərik”.
6
  
Bolqar filosovları Q.Kirkinov və M.Yankov  göstərirlər ki: “metodologiya- 
metodlar haqqında təlimdir, nəzəriyyədir. Metodologiya metodları əhatə etmir, 
onları özünün tədqiqat predmetinə çevirir”.
7
  
Сoğrafiya elmi idrakın formalaşmasında metod və metodologiya
8
 baxışla-
rının nəzəri-praktiki tətbiqində mövqeyi və dərk edilməsinin ümumi formaları 
mövcuddur. Coğrafiya elminin metodoloji sistemi nəzəri-praktiki baxımdan in-
terpretasiyasını ehtiva edən tədqiqatlara söykənməlidir. Məntiqi olaraq dialektik 
idrak metodologiyasının sisteminə söykənən coğrafiya elminin tədqiqat mən-
bələrinin praktikası fundamental və strateji məzmuna çevrililməsinə səbəb olur.    
     
 
 
 
Coğrafiya elminin nəzəri baxışlarının dərk edilməsi və praktiki gerçəkliyə 
çevrilməsi prosesində  Qərb ölkələrinin, xüsusən ABŞ-ın Vaşinqton universi-
tetinin elmi məktəbinin rolu və  dəyərləri mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. 
Elmi məktəbinin görkəmli tədqiqatçılarından sayılan Edvard Ulman ABŞ-da 
ilk dəfə olaraq coğrafiyanın riyazi sistemlərinə dair elmi məktəb yaratmışdır. 
Vaşinqton Universitetində coğrafiya elminin məhşur simalarılardan sayılan - 
V.Bunqe, A.Qettner, P.Xartşorn və b. geniş məzmunda tədqiqatlar aparmışlar. 
Aparılan tədqiqatlarının ideya mənbələrinin əsasında coğrafiya elminin funda-
mental, müstəqil bir elm kimi nəzəri-metodoloji anatomiyasına dair monoqra-
fik əsərlərinin yaradılmasında mühüm rol oynamışdır. 
Coğrafiya elmi fəlsəfəsinin dünyagörüşü və metodologiyasının  əsaslarına 
söykənən müxtəlif fundamental monoqrafik istiqamətli əsərlərinin elmi ideya-
ları əsasında formalaşmış və müasirləşmişdir. 
Coğrafiya elmi metodologiyasıun ümumi əsaslarını  tədbiqi xarakerli-sis-
temli, dayanıqlı tədqiqatlarını təmin edir. Bu təminat konstruktiv-praktiki ma-
                                                            
6
  Штофф  В.А.  Моделирование и философия. М., 1972.  
7
 Введение в философию. М., 2003. 
8
 Metodologiya- tədqiqatçının idrak təlimində əldə etdiyi ümumi nəzəri-praktiki mənbəyidir.
 
Sistem (yun. “təşkil edilmiş”) -vahidliyə doğru dialektik əsaslarla bir-biri ilə bağ-
lı strukturların kompleksliyidir. Bu səbəbdən də sistem mühitin daxilində müəyyən 
“məkan-zaman”dialektikasında struktur  modellərinin  kompleks  birliyi durur. 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
14 
 
 
teriallarının dialektikasının tələblərinə uyğun olaraq coğrafiya elminin meto-
dologiyasının tərəfindən “aktivləşdirlmişdir”. Bu aktivləşmə sonrakı coğrafi 
tədqiqatların “nəzəri-metodoloji-praktika” sisteminin formalaşması ilə yanaşı, 
coğrafiya elmi təfəkkürünün dialektikasında yeni məzmuna çevrilməsinə  sə-
bəb olmuşdur. Coğrafiya elmin müxtəlif sahələrində aparılan fundamental təd-
qiqatlarının əksəriyyətində “aktivləşmə”müxtəlif tipli (təsnifatlı) coğrafi struk-
tur sistemlərinin (sahələrinin)  ərazi təşkilinin metodologiyası ilə  əlaqələndi-
rilməsi problemləri aşağıdakı məzmunda ifadə olunmuşdur. 
                                                               
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
Elmlərin konstruksiyasının tələblərinin çərçivəsində coğrafiya elmi tədqi-
qatlarda məntiqi-nəzəri (xüsusən məntiqi-riyazi) metodlarından konstruktiv 
istifadə edilməsinə üstünlük verilir.
9
 Məsələ ondan ibarətdir ki, bu metodların 
praktiktikası - elmi idrakda, empirik və nəzəri səviyyələrində potensial funk-
sional nəticələrə  gəlmək mümkünlüyünün ideyaları meydana gəlmişdir. Bu 
funksional nəticələr coğrafiya elmi fəlsəfəsində  məkan obyektlər arasında 
“reaksiyası”nı məntiqi-riyazi metodlar ilə tamamlayır, tədbiqi xarakterli struk-
turların kompleksinin dayanıqlı formalarını müəyyən edir. İlkin olaraq coğra-
fiya elmi yanaşmalarının dialektikasında dayanıqlı inkişaf formalarının coğrafi 
mühitlə “reaksiyaya”nın əsasında ərazi sistemlərinin tədqiqat prosesinə çevril-
məsini aktivləşdirmişdir. 
Müasir coğrafiya elmi idrakın praktikası göstərir ki, obyektiv ərazi sistem 
strukturlarların  əlaqələndirilməsinin vəhdətinin prinsiplərinin üzərində qurul-
muş coğrafi tədqiqatının əsasında daha çevik elmi nəticələrə gəlmək mümkün-
dür. Bu səbəbdən də, ümumi coğrafiya elminin differensiyası nəticəsində tam 
bir sıra müstəqil coğrafiya elmlər sistemi yaranmışdır (Radikal coğrafiya, Si-
yasi coğrafiya, İnsan coğrafiyası,  Regional coğrafiya, Təkamül coğrafiya və s.).  
                                                            
9
  Бунге В. Теоретическая  география. М.,1967. 
Ümumiidrak metodlar 
Məntiqi-nəzəri metodlar
Empirik-nəzəri metodlar 
*Abstrak                       
* Dialektik                    
 
* Analiz və sintez               
*Modernəşmə                     
*Sistem-struktur                 
*Məntiqi modelləşmə         
* Dayanıqlı-texnoloji         
*Riyazi-statistik və s.         
* Müşahidə 
* Eksperiment 
* Ölçmə 
* “İdeal” modelləşdirmə 
*Tarixi-tsikllik  
*Kartoqrafik və s. 
Elmi ideyalar 

---