Microsoft Word son dialektik corafiya docx

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
20 
 
 
Məntiqi olaraq, XIX əsrin ortalarından başlayaraq coğrafiyaşünaslıqda yeni 
bir yanaşma (dialekktik təbiətşünaslıqda olduğu kimi - A.Q.) = dialektik elmi 
dəyərlərinə, prinsiplərinə konstruktiv formada təhlillərinə üstünlük verilməsi-
dir: 
•
 
coğrafiya elminin inkişafında fəlsəfi düşüncə reallıqlarının qəbul edil-
məsi və inkişaf tərzinin artması. Məhşur danimarkalı alimi Nils Borun
19
 fikri 
desək, elmin fəlsəfi tərəfi onu xüsusi nəticələrdən (o cümlədən coğrafi tədqi-
qatları - A.Q.) daha çox maraqlandırmışdır; 
•
 
coğrafiya elm araşdırmalarında fəlsəfi ideyalar - təbii mühitin potensial 
vəhdəti, insanın coğrafi mühitlə dialektikası,coğrafi obyektlərin və onun idrakı 
prinsipləri arasında kompleks əlaqələrinin davamlığı və s. məsələlərinin önə-
mə gətirilməsi; 
•
 
сoğrafiya elmi dinamik informasiyası miqyasında riyazi-statistik me-
todlarının tədbiqinin mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi; 
•
 
coğrafi elmi nəzəri ideyaların yaradılması mexanizmi haqqında düşüncə 
tərzinin dəyişilməsi və s. 
Coğrafiya elmi təfəkkür, onun dinamik varlığı ilkin olaraq elmi mənbə kimi  
emprik-nəzəri reallığa söykənminşdir. Bu səbəbdən də empirik davamlı real-
lıqlarının nəticəsində coğrafiya elminin nəzəri baxışlarında yeni məzmunlu 
formalarının yaranmasına səbəb olmuşdur. Sonrakı  mərhələlərdə rasional id-
rak çağrışlarına söykənən coğrafiya elmi təfəkküründə “məkan-zaman” idealo-
giyası önəmə gətirilmiş və alternativ coğrafi obyektlərinin konstruktiv-yaradıcı 
məsələlərinin önəmində aparılan tədqiqatlara üstünlük verilmişdir. Bu üstün-
lük “abstrak yanaşmadan - konstruktiv yanaşmaya” doğru coğrafiya elminin 
nəzəri və metodoloji inkişafında radikal elmi ideyaları önəmli olmuşdur. Bu-
nunla yanaşı qərb coğrafiya elmi məktəblərində daha çox konstruktiv – prak-
tiki məsələlərinə yönəldilən araşdırmalar problematik yaradıçılıq sferasına 
çevrilməsinə səbəb olmuşdur. 
Qərb elmi məktəblərində (ABŞ-Kanada-Böyük Britaniya, Almaniya-Fran-
sa-Avstriya və s.) idrakın rasional gerçəkliyində coğrafiya elminin problematik 
məsələlərinin, o cümlədən, müəyyən sosial coğrafi araşdırmalara meyilli 
“mütləq və mütləq deyil” ideyalarına üstünlük veilirdi (əsasən subyektiv – 
intersubyektiv baxışlara).  
Tədqiqat mənbələrinin reallıq müstəvisinin əsasını araşdırarkən = elmi dü-
şüncə fəlsəfəsinin reallıqlarını, onun “mütləq neytral deyil və ya mütləq həqi-
                                                            
19
 
Бор Н. Избранные  научные  труды. Т. 2. М., 1971. 

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
21
 
 
qət deyil” miqyasına dair metodoloji təliminin hansı yol ilə aparılmasına dair 
coğrafiya elminin  metodikasının arasında fərqli münasibətlərinin yaranmasına 
səbəb olmuşdur. 
20
 
Ümumiyyətlə, coğrafiya elminin fəlsəfəsi ilə  məşğul olan tədqiatçılarin 
fəaliyyət dairəsində “coğrafi məkan-cəmiyyət” formulasının konstruktiv halla-
rının xarakterləri diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu səbəbdən də Qərb universi-
tetlərinin nəzdində  fəaliyyət göstərən elmi-nəzəri coğrafi tədqiqatlar yeni in-
novasiya və  rasional məzmunlu olub, akademik təhlillər üzərində qurulması 
ilə fərqlənirdi
21
. 
Avropada baş verən elmi revalyusiyasının nəzəri-metodoloji baxışlarının 
formalaşmasına uyğun olaraq faundamental elmlərlə yanaşı, coğrafiya elminin 
yeni istiqamətləri önəmə gətirilımiş və sonrakı dövrlərdə isə praktiki məzmun-
lu coğrafi elmi  tədqiqat şəbəkələrinin yaranmasına səbəb olmuşdur.
22
 
Coğrafiya elminin “yaradıcılıq” baxışlarının tədiqatçısı F.Ratsel 
23
 Berlin 
univesitetində coğrafiya elmi kafedrasının yaradıcılarından sayılır. F.Ratsel və 
onun  əməkdaşları tərəfindən yaradılan və inkişf etdirilən  elmi məktəbin  (E) 
əsas önəmli tədqiqat ideyları məntiqi olaraq aşağıdakı kimidir:  
                                                
                                                                             
                               
                                                                    
* G = orginallıq (yenilikli) - coğrafi elmi  yeniliklərin praktiki tədbiqinə yö-
nəldilən tədqiqatlarının aparılması  və konseptual ideyalarının önəmə  gətiril-
məsidir. 
* R = kollegial formiyasıya mənbələrinə əsasən coğrafi tədqiqatlarının apa-
rılması və praktikı istifadə edilməsinin kompleksliyinin əsaslandırılmasıdır.    
                                                                                                            
                               
 
 
                                                                                
       
       
                                                            
20
 Modellinq in geography. New York. 2002. 
21
 Progress in Geography. London: Edward  Arnold. 2001. 
22
 W.K. Davies. The conceptual  revolution  in  geography. London. 1972. 
23
 Ф.Ратцель. Земля и жизнь. Т.1-2,СПб,1903-1904. Политическая  география. СПб.1897. 
   F.Ratsel:  
  Antropologiya,  geosiyasi,  coğrafi diffuziya və s. prob-
lemlərinə dair tədqiqatlar aparmışdır. İnsanın inkişaf kon-
dekstində coğrafi məkan konsepsiyasının  əsasını qoyan 
tədqiqatçılarından sayılır
.
 (E) 
R 
G 

---