Microsoft Word Toxumshunasliq 2014 mbm
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- X FƏSIL DÖYÜM ZAMANI TOXUMLARIN ZƏDƏLƏNMƏSİ, ZƏDƏLƏRİN TƏSNİFATI VƏ TƏYİNİ ÜSULLARI
178 X FƏSIL DÖYÜM ZAMANI TOXUMLARIN ZƏDƏLƏNMƏSİ, ZƏDƏLƏRİN TƏSNİFATI VƏ TƏYİNİ ÜSULLARI 10.1. Döyüm zamanı toxumların zədələnməsi və onları azaltma tədbirləri Müxtəlif avadanlıqların, maşınların və kombaynların işçi orqanları toxumlara təsir edərək onları zədələyirlər. Ən çox toxumlar döyüm aparatında zədələnirlər. Zədələnmiş toxumlara dağılmış, əzilmiş, endospermi və rüşeymi zədələnmiş və çölə çıxmış, daxili zədələrlə (çatlar, əziklər) həmçinin dənin qabığında olan müxtəlif dağıntıları olan toxumlar aiddir. Yaxşı görünən zədələr makro zədə, gözə çarpmayan zədələr isə mikro zədələr adlanır. Makro zədəli toxumlar fiziki, mexaniki xüsusiyyətlərə görə bütövlərdən fərqləndiyi üçün döyülmədən sonra onları seçmək asandır. Mikro zədə ilə olan toxumları təmizləyici və sort- laşdırıcı maşınlarda ayırmaq olmaz. Eyni zamanda onların toxumun keyfiyyətinə mənfi təsiri böyükdür. Rüşeymin zədələnməsi toxumların cücərmə qabiliyyətinin itməsinə səbəb olur. Onun qabığının zədələnməsi isə toxum- ların səpin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Mikro zədələrin çoxu toxumun laboratoriyada cücərmə qabiliyyətini aşağı sal- mır, lakin tarla çıxışına və bitki məhsuldarlığına mənfi təsir göstərə bilər. Mikro zədələrin xüsusi təhlükəliliyi də məhz bundan ibarətdir. Elmi-tədqiqatlar əsasında təyin olunmuşdur ki, zədələnmə tarla bitkilərinin məhsuldarlığının aşağı düşmə- sinin ən əsas səbəblərindən biridir. Bir neçə elmi-tədqiqat kənd təsərrüfatı institutlarının məlumatlarına əsasən rüşeymi zədəli toxumların əkilməsi zamanı buğdanın məhsuldarlığı 2,5 dəfə azalmışdır, endospermi zədəli toxumların əkilməsi zamanı isə 179 2,0 dəfə azalmışdır. Qarğıdalı ilə aparılan tədqiqatlar göstər- mişdir ki, rüşeymi mikro zədələnmiş toxumlar ilə əkin apar- dıqda məhsuldarlıq 6,4-7,3 sent/ha aşağı düşmüşdür. Toxum- ların zədələnməsi, hətta onların qabığının belə zədələnməsi toxumların qida maddələrinə sellülozanı dağıda bilməyən əksər mikroorqanizmlərin daxil olmasını asanlaşdırır və bu da mikro- floranın inkişaf etməsinə təkan verir. Zədələnmiş toxumlar yüksək tənəffüs enerjisinə malikdir. Qabığı zədələnmiş, xüsu- silə də rüşeymin üzərindəki qabığı zədələnmiş toxumlarda taxıl gənələri intensiv inkişaf edir. Bu da toxumların saxlanma za- manı cücərmə qabiliyyətini aşağı salır. Müxtəlif bitkilərin və sortların toxumlarının morfoloji anatomik xüsusiyyətləri me- xaniki təsirlərə müxtəlif davamlılıq göstərir. Məs: çovdar buğ- da bitkisinə nisbətən daha çox zədələnir. C.Hacıyevin (1980) məlumatlarına görə kombaynların təsiri altında payızlıq çov- darın mikro zədələnməsi orta hesabla 61,3%, payızlıq buğdanın 36,4%, yazlıq buğdanın isə 35,9% təşkil edir. Buğdadan fərqli olaraq çovdar toxumlarının daha çox zədələnməsi onunla izah olunur ki, onun rüşeymi kəskin çıxıntılıdır, buğdada isə rüşeym sanki gizlənmişdir. Bundan əlavə yaxşı yetişmiş buğdanın möhkəm və sığallı qabığı mexaniki təsirlərə daha davamlıdır nəinki çovdarın nazik və incə qabıqları. Bərk buğdanın toxum- ları şüşəvariliyinin çox olmasına görə yumşaq buğdaya nisbə- tən daha çox zədələnirlər. Bununla bərk buğdada dənin dağıl- ması xarakterikdir, lakin yumşaq buğdada isə əzilmiş və defor- masiya olunmuş toxumlara rast gəlinir. Toxumun şüşəvariliyi çox hallarda becərmə şəraitindən asılı olduğu üçün onun to- xumların zədələnməsinə təsiri hətta yumşaq buğdalarda, onla- rın bir sort daxilində belə rast gəlinir. Məs: Qızıl buğda sor- tunun şüşəvariliyi 65% olan toxumlarına nisbətən şüşəvariliyi 27% olanlarda mikro zədəli toxumlar 1,3 dəfə az olmuşdur. Həmçinin məlumdur ki, toxumların mikro zədələnməsi on- ların qabığının qalınlığından və strukturundan da asılıdır. Ona görə də buğdanın ağ dənli sortları hansı ki, qabığı daha nazik 180 olur, qırmızı dənli buğdalara nisbətən çox zədələnirlər. Ağ dənli sortlarda toxumların zədələnməsi 40%-ə qədər qırmızı dənlilərdə isə 30%-ə qədər olmuşdur. Qırmızı dənli buğdaların hətta müxtəlif sortları belə mexaniki təsirlərə görə müxtəlif davamlılıq göstərirlər. Dişvari qarğıdalı endospermin nişastalı dənləri seyrək olduğu üçün bərk dənli qarğıdalıya nisbətən daha çox zə- dələnir. Buna həm də, dənin forması təsir edir. Bərk dənli qar- ğıdalıda dənlər yumru, dişşəkillidə isə iri, uzunsov prizmatik, təpə hissəsində çuxurlu formadadır. Dişşəkilli qarğıdalının toxumunun təpə hissəsində buynuzşəkilli təbəqə olmadığı üçün daha çox zədələnir. Adi qarğıdalının qıcaları tez döyülür və toxumların parçalanması demək olar ki, heç olmur lakin çox hallarda qabığın parçalanması müşahidə olunur. Çəltiyin dəni çox hiqroskopikliyi ilə fərqlənir. Ona görə də havanın temperaturunun və rütubətinin kəskin dəyişməsi nəticəsində dənin nəmliyi tez dəyişir və bunun nəticəsi olaraq endospermdə çatlar əmələ gəlir. Çəltiyin yığımı gecikdikdə dənlərinin çatlılığı 15-20%-ə çatır. Belə dənlər döyüm zamanı çox parçalanırlar. Çəltik çətin döyümü ilə fərqlənir ki, bu da dənin həddindən artıq zədələnməsinə gətirib çıxarır. Örtüklü bitkilərin toxumları üçün zədələnmənin xarakterik tipi dənlərin dağılmasıdır ki,bu da rüşeymin zədələnməsi nəticəsində baş verir. Dənli paxlalı bitkilərdən xüsusən çox zədələnən lobyadır. Bununla belə onda olan parçalanma prosesinə mikrozədələrdən daha çox rast gəlinir. Bu onunla izah olunur ki, lobyanın paxlaları arasında olan boşluq toxumun möhkəmliyini azaldır. Noxud və başqa dənli paxalı bitkilərdə əsasən qabığı çatlayır və yaxud qopur. Qeyd etmək lazımdır ki, dənli bitkilərdən fərqli olaraq dənli-paxlalı bitkilərdə mikrozədələr laboratoriya şəraitində toxumların cücərmə qabiliyyətinə təsir edir. Bu da onunla bağlıdır ki, mexaniki təsir göstərdikdə onların rüşeym şırımı paxlalardan asanlıqla ayrılır. Bu hadisələrin baş Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|