Microsoft Word Toxumshunasliq 2014 mbm

181 
verməsinə baxmayaraq morfoloji cəhətdən toxumlarda heç bir 
zədə görünmür. Döyüm zamanı toxumların nəmliyi onların 
mexaniki təsirlərə davamlılıq dərəcəsini təmin edir. Məlumdur 
ki, döyüm zamanı toxumların nəmliyi 10% və odan aşağı 
olduqda parçalanma daha da artır. Lakin döyüm vaxtı nəmliyi 
çox olan toxumlar da zədələnir. Ancaq zədələnmənin tipləri 
müxtəlif olur. Belə ki, quru dən möhkəm zərbədən parçala-
nırsa, nəmli toxumlar deformasiyaya uğrayır və mikrozədəli 
toxumların sayı çoxalır.  
Qara torpaq olmayan zonaların mərkəzi rayonlarının Elmi 
tədqiqat kənd təsərrüfatı institutunda aparılan tədqiqatlar 
göstərmişdir ki, payızlıq çovdarın nəmliyi 19,5%-dən yuxarı 
olan toxumların döyüm zamanı cücərmə qabiliyyəti kəskin 
azalır və  nəmlik artdıqca da cücərmə qabiliyyəti aşağı enir. 
Nəmliyi 25,1-31,2% olan çovdarın yığım zamanı götürülən 
orta nümunələrində, hətta heç bir xarici zədəsi olmayan 
toxumlarında belə cücərmə qabiliyyəti aşağı düşür, lakin 
rüşeymi zədələnmiş toxumlarda isə cücərmə qabiliyyəti 79%-
dən sıfıra enmişdir.  
 
Döyüm zamanı çovdar toxumlarının nəmliyindən asılı olaraq cücərmə 
qabiliyyəti 
Cədvəl 21 
Döyüm za-
manı toxum-
ların nəmliyi 
(%-lə) 
Toxumların cücərmə qabiliyyəti (%-lə) 
Orta nümunə
Görünməyən 
zədələrlə 
Zədələnmiş 
rüşeymlə 
Rüşeymin 
qılafının 
zədəsi ilə 
19,5 96  99 
79 
90 
25,1 91  94 
38 
81 
31,2 80  90 
0 
69 
 
Xarici görünüşünə görə eyni cür zədələnmiş toxumlarda cü-
cərmə qabiliyyətinin müxtəlif fərqliliyi onunla izah olunur ki, 
nəmliyi çox olan toxumların döyüm zamanı daxili toxuma-
larında həmçinin rüşeymində müxtəlif deformasiyalar baş verir 

---

182 
ki, bu da toxumların cücərmə qabiliyyətini kəskin aşağı salır. 
Həmin institutda P.N.Şibayev təyin etmişdir ki, buğda toxum-
larında ən az zədələr nəmliyi 15-23% olduqda baş verir. Son-
ralar belə nəticələr başqa tədqiqatlarda da təyin edilmişdir. De-
məli, toxumların döyülməsi üçün optimal nəmlik intervalı var-
dır ki, bu zaman onların zədələnməsi minimal olur. (Şəkil 14) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, toxumluq əkinlərin 
optimal müddətdə  yığılması toxumların  ən yaxşı  nəmlik də-
rəcəsi zamanı döyüm aparılmasına imkan verir ki, bu da on-
ların az zədələnməsinə  səbəb olur. Az zədələnməyə  həmçinin 
toxumun becərilməsində olan düzgün aqrotexniki şəraitlərdə də 
səbəb olur. Belə ki, bu zaman toxumların müxtəlifliyi azalır. 
Toxumların zədələnmə  dərəcəsini təyin edən  əsas amillər-
dən biri döyülən bitki və toxumların fiziki, texniki xüsusiy-
yətlərini nəzərə alaraq kombaynların işçi orqanlarının düzgün 
idarə olunması və iş rejimidir. Dairəvi sürətin həcmi və yaxud 
barabanın (silindrşəkilli hissə) hərlənmə tezliyi döyüm zamanı 
Şək.14.Qarğıdalı toxumlarının nəmliyindən asılı olaraq  
döyüm zamanı aldığı zədələrin sayı 
Toxumların 
minimal 
zədələnmə sahəsi 
 Z
əd
əl
ənmi
ş  to
xumlar, %-
lə
 
45 
40 
35 
30 
25 
20 
15 
10 
5 
0 
8   10   12  14   16  18   20   22   24  26   28  30 
Dənin nəmliyi, %-lə 

---

183 
toxumların zədələnməsinin azalmasında mühüm rol oynayır. 
Mərkəzi Maşın Sınaq Stansiyasının məlumatına görə kombayn-
ların barabanlarının hərlənmə tezliyini 1 dəqiqədə 1200-dən 
900 dövrə  qədər azaltdıqda buğda toxumlarının ümumi zədə-
lənmə miqdarı iki dəfə azalır. Xüsusən də bu azalma, mikro 
zədələrdən olan rüşeym zədələnmələrinin azalması hesabına 
olur. Barabanın hərlənmə tezliyini 1 dəqiqədə 1020-dən 850 
dövrədək azaltdıqda çovdar dənlərində rüşeym zədələri 12,6%-
dən 5,2%-ə enir, buğdanın dənlərində isə 2,2%-dən sıfıra qədər 
enir. Deməli, toxumluq əkinlərin yığımı zamanı barabanın hər-
lənmə tezliyini dəqiqədə 800-900 dövrədək azaltmaq lazımdır. 
Toxumların zədələnməsinin barabanın hərlənmə tezliyindən 
asılılığı  dənli-paxlalı bitkilərin döyümü zamanı daha kəskin 
büruzə verilir. Məsələn: Taxıldöyənin barabanının hərlənmə 
tezliyi dəqiqədə 350 dövr olduqda noxudun (nəmlik 12,4% 
olduqda) döyüm zamanı toxumlarının zədələnməsi 1% olur. 840 
dövr olduqda isə 20,9% toxum zədələnir. Lakin, onu qeyd etmək 
lazımdır ki,birinci hadisədə 2% toxum döyülmədən qalmışdır. 
Barabanın hərlənmə tezliyinin dəyişilməsindən  əlavə, taxıl-
döyən aparat bir başqa idarə edilən hissəyə  də malikdir. Bu, 
barabanın döyənləri və baraban altı lövhələrinin (plankalarının) 
arasında çıxışda və girişdə olan aralıq həcmidir. Toxumların zə-
dələnməməsi üçün bu aralıqlar böyük olmalıdırlar. Eyni zamanda 
onlar elə bir ölçüdə olmalıdır ki, döyülmədən qalan toxumlar 
nəticəsində itki baş verməsin. Bitkilər üçün barabanın hərlənmə 
tezliyi optimal olduqda taxıldöyən aparatların aralıq həcmi giriş-
də 16-18 mm, çıxışda isə 4-6 mm olmalıdır. Ancaq nəmliyi yük-
sək olan bitkilərin yığılma zamanı aralıq həcmini kiçildirlər. La-
kin quru və tez döyülən bitkilərin yığımı zamanı isə böyüdürlər.  
Taxıldöyən aparata biçilmiş kütlənin verilmə  həcmi onun 
hissələrinin işləmə rejimini xarakterizə edir. Taxıldöyən apara-
tın idarəetmə texnologiyalarını  dəyişmədən verilən kütlənin 
azaldılması və yaxud artırılması toxumların zədələnməsini artı-
rır. Biçilmiş kütlənin həcmi az verildikdə işçi orqanlarının to-

---