Microsoft Word Yeni kitab A5-son docx
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
7 Lakin burada bir məqama da toxunmaq gərəkdir: ədəbi tən- qidin yeni təfəkkürə köklənməsi prosesi birdən-birə, birbaşa 90-cı illərdən başlamamışdır. Onun təməli bir qədər əvvəl qo- yulmuş, bütün postsovet məkanı üçün səciyyəvi olan tarixi-icti- mai, siyasi-ideoloji hadisələrlə əlaqədar təzahür etmişdir. Hələ 80-ci illərdən yenidənqurma adı ilə sabiq ictimai quruluşun to- tal tənqidi başlarkən ədəbi tənqid də ideoloji buxovlardan, doq- ma və ehkamçı stereotiplərdən qurtulmağa, azad sözə, sərbəst yanaşmaya yiyələnməyə çalışırdı. Bu illərdə istər tənqidçilərin yazdığı ayrı-ayrı məqalələrdə, istərsə də ədəbi müşavirə, disput və "dəyirmi stol" söhbətlərində yenidənqurmaya təbii-tarixi gerçəklik kimi yanaşılır, onun bədii söz sənətinə açdığı imkan- lardan yararlanmağa cəhdlər edilirdi. Ən başlıcası isə bu idi ki, tənqid öz nəzərlərini özünə, "ruhuna" yönəltməyə, bədii-estetik meyarlardan çıxış edən mülahizə və şərhlər yürütməyə müvəf- fəq olmuşdu. Məsələn, 1988-ci ildə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin təşkil etdiyi "80-ci illər: ədəbi tənqidin axtarışları" mövzusunda "dəyirmi stol" söhbətində iştirak edən tənqidçilər həm tənqidin, həm də digər janrların problemlərini sırf sənət müstəvisində çözür, ədəbi prosesə müdaxilədə, gələcək, pers- pektiv axtarış və təmayüllərin müəyyənləşdirilməsində milli tarixi-təcrübəyə əsaslanan metodoloji prinsiplər təklif edir, bir sözlə, zamanın ədəbiyyat qarşısına qoyduğu tələblərdən çıxış edirdilər. Bu tələblər hansılar idi? Təbii ki, ilk növbədə nəzəri- estetik irsimizi elmi təhlil baxımından təkrar (yenidən) tədqiq, araşdırma predmetinə çevirmək… Sonradan, 90-cı illərdə ümu- mən tənqidin əsas istiqamətini təşkil edəcək bu tələbin nəzəri əsasları, ideya başlanğıcı məhz həmin illərdə qoyulmuşdur. Bu məramla elə həmin ildə Azərbaycan SSR Elmlər Aka- demiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu və Azərbaycan Ya- zıçılar İttifaqının tənqid şurası "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti ilə birlikdə müşavirə təşkil etmişdir. "Yeni təfəkkür və nəzəri irsimiz" adlanan həmin müşavirədə tənqidçi və ədəbiyyatşünas- ların – Q.Qasımzadə, Y.Qarayev, V.Quliyev, N.Cəfərov və b.- 8 nın önəm verdikləri əsas məsələlər - milli dil, tarixi yaddaş, sə- nətdə forma və məzmun problemləri ilə əlaqədar idi. Bir sıra məsələlərə münasibətdə "sıfırdan başlamaq" tələbini qoyan tən- qid "yeniləşmə ideologiyası folklorumuzdan tutmuş ədəbiyyata 80-ci illərdə gələn şairlərimizin yaradıcılığına qədər bütün ədə- bi həyat faktlarına təzə münasibət tələb edir" – deyərək ədəbiy- yat tarixinin qarşısında duran bir sıra problemlərin həlli zəru- riliyini vurğulayır, onların həyata keçirilməsini həm də ədəbi tənqidi təfəkkürün inkişafı üçün vacib amil hesab edirdilər. Bu illərdə ədəbiyyat haqqında aparılan söhbətlər elmi-nəzəri mülahizələrin aydınlığı, qətiliyi ilə seçilir, professional müda- xilələrin, müstəqil düşüncə axtarışlarının nəticəsi kimi mey- dana çıxırdı. Yaradıcı şəxslər diskussiyalar zamanı çəkinmədən ədəbiyyat, sənət haqqında qənaətlərini bölüşür, analitik təhlillər əsasında polemikalar yaratmağa səy edirdilər. Tənqidçi Aydın Məmmədovun 1986-cı ildə yazıçı Ə.Əylisli, 1987-ci ildə isə Anarla "Ulduz" jurnalında dialoqları bu baxımdan önəmlidir. Həmin polemikaların özəlliyi nədə idi? İlk növbədə, bədii-este- tik tendensiyaların, orijinal yanaşma tərzinin mövcudluğuna, yaşarılığına təminat verirdi. Və nə qədər müxtəlif baxış, fərqli üslub və düşüncə tərzi nümayiş etdirsə belə, son olaraq ədəbiy- yatın maraqları baxımından onun dinamik inkişafına xidmətin göstəricisi kimi meydana çıxırdı. Bütün bunlar yeni təfəkkürün təşəkkülü baxımından 80-ci illəri "dönüş mərhələsi" kimi sə- ciyyələndirməyə imkan verirdi. Tənqidçi-ədəbiyyatşünas Ş.Sal- manov 1990-cı ildə yazdığı "Ədəbiyyatşünaslıq və yeni təfək- kür" adlı məqaləsində 80-ci illəri məhz bu cür adlandırır və fikrini belə əsaslandırır: "Biz keçdiyimiz yol, tariximiz və mənəvi sərvətlərimiz, sosial mahiyyətimiz barədə düşündük, mübahisə etdik. Bu keçirdiyimiz tarixi mərhələnin fərqləndirici xüsusiyyə- tidir və eyni zamanda mühüm yekunudur. Biz tariximizdə ilk dəfə fikir və rəy müxtəlifliyi yaratdıq. Repressiya əzabından, stalinizm bəlasından keçdiyimizi dərk etdik. Həm də bütün bunların izsiz ötüşmədiyini, şüurumuzda, tariximizdə, mənəviyyatımızda dərin silinməz şırımlar açdığını gördük". 9 Əlbəttə, burada sıralanan faktların bir çoxu, xüsusən, "rep- ressiya əzabının, stalinizm bəlasının dərki", "sosial mahiyyəti- miz barədə düşünmə" prosesi bir qədər əvvəlki dövrlərdə, 60-cı illərdən başlanmışdı. Bəlkə elə buna görə Y.Qarayev, N.Cəfə- rov, V.Yusifli, T.Əlişanoğlu kimi bir qism tənqidçilər 90-cı il- ləri əlahiddə bir dövr kimi səciyyələndirərkən başlanğıc, zəmin kimi bu illəri göstərir, 90-cı illərin yeniləşmə ideologiyasını "həm ideya nöqteyi-nəzərindən, ictimai fikir müdaxiləsi baxı- mından, həm də özünün bədii nöqteyi-nəzərindən" (M.Os- manoğlu) 60-70-ci illər mərhələsinin davamı kimi qiymətlən- dirirdilər. Zənnimizcə, burada da bir qanunauyğunluq əksini ta- pıb. "Çünki söhbət ideoloji-konseptual mənada, sırf milli tən- qiddən, milli ədəbiyyatın-mədəniyyətin birbaşa zəminindən do- ğan tənqiddən gedirsə belə bir tənqidin yetişməsi, irəli gəlməsi, funksionallığına şərait yalnız 70-ci illər Azərbaycanında müm- kün olmuşdur" (T.Əlişanoğlu). Lakin eyniləşdirmirik, fərqlərin də olduğu barizdir, həqiqət- dir. Nə dərəcədə radikal mövqe, fərqli baxış tərzi nümayiş etdirməyindən asılı olmayaraq istər 60-cı, istərsə də ondan sonrakı 70-ci, 80-ci illəri biz sözün tam mənasında müstəqil, bütün ehkamlardan üzülüşmüş mərhələ kimi səciyyələndirə bilmərik. Ədəbi tənqidin keçib gəldiyi təkamül yolunun özü bizə bu qənaətə gəlməyə əsas verir. Yəni, 90-cı illərə qədər bir- birini əvəzləyən ədəbi tənqid dalğalarında nəzəri-estetik fikir- dəki dirçəlişin daha çox çəkilib-qabarma halları ilə müşayiət olunduğunu görürük. Deyək ki, əgər azad ədəbi atmosfer 60-cı illərdə nəşət tapmış, ədəbi tənqid zamana müxalif ruhda özünü- təsdiqə, gerçəkliyin ideya-estetik dərkinə çalışmışsa, çox keç- mədən tənqidçi Ş.Salmanovun yuxarıda adı gedən məqaləsində yazdığı kimi, "volyuntarizm təzahürləri", "iqtisadi və sosial durğunluq", "böhran vəziyyəti" qarşıya qoyulan köklü prob- lemlərin həyata keçirilməsinə imkan verməmiş, əksinə, azad sözün, sərbəst düşüncənin meydanını daraltmış, tənqidi daha çox ikitərəfli mövqe nümayiş etdirmək məcburiyyətində qoy- muşdur. Eləcə də, Sov. İ.K.P. MK-nın "Ədəbi-bədii tənqid haq- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|