Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
185 yəni şəriətin qanuni icazəsi ilə istifadə edə bilsin. Hər il onların hər birindən müəyyən məbləğ ödəyirdi. Şah Abbas Kəbir dünyasını dəyişdikdən sonra şahlığın tövlələri on ikinci imama nəzir edilərək onun vəqfi oldu. O, dünyanın layiqli şahlarından idi. Şahın İsfahan- da səltənət xiyabanındakı bütün bağ və sarayları «on dörd məsumə» nin vəqf və nəziri idi ki, onlar həzrəti Rəsul, onun qızı Fatimə, kürə- kəni həzrəti Əli və Mehdi də daxil olmaqla imam adlanan canişinlərindən ibarət idi (112, c.IV, 1341). Şardenin şərhlərindən aydın olur ki, vəqflər dövlət vergi və mükəlləfiyyətlərindən azad olmaqla onlar irsi, toxunulmaz və müqəddəs əmlak növü xüsusiy- yətlərini özlərində təcəssüm etdirirdilər. Əmlakını vəqf edən şəxsin onun gəlirindən istifadə hüququnun məhdudlaşmasına baxmayaraq, Şardenin qeyd etdiyi kimi, bu gəlirdən şəri qanun icazəsi ilə səmərəli faydalanmaq səlahiyyətinin qorunub saxlanılmasına əbədi təminat alır. Əslində əmlakını vəqf edən şəxs mülkiyyət hüququnu əbədiləşdirərək bu mülkiyyətə eyni zamanda şəri qanunlarla toxu- nulmamazlıq və müqəddəslik statusu qazandırır. Bibiheybət və Əbu-Səid Əbülxeyir məqbərələrinin vəqflərinə aid orta əsr rəsmi sənədlərini təhlil edən T.M.Musəvi yazır: «Əmlakını vəqf edən şəxs bir qayda olaraq mütəvəllilik vəzifəsini öz ixtiyarında saxlayır, ya da övladlarına və ən yaxın adamlarına tapşırırdı. Beləliklə, xüsusiy- yətçilik üzərinə ümumiləşdirmə pərdəsi çəkilirdi» (45, 41). Şarden yazır ki, moqufatın bütün gəlirini toplayan və onun haqq-hesab əməliyyatını aparan divanın «mouqufat dəftəri» vardı. Vəqf müqəd- dəs yerlərə xeyriyyə məqsədləri üçün verilən hədiyyə və bəxşiş mənasını ifadə edir. Sədr isə vəqf əmlakının bütün işlərinə nəzarət etməklə yanaşı, həm də onu idarə edirdi. Başqa sözlə vəqflərin rəisi də o idi. Vəqflərin müfəttişi sədrin müavini olub, mustoufi adlanır və bu vəzifəyə məmur şah tərəfindən təyin olnurdu. O, sədr olmayanda onun da bütün işlərini aparırdı. Mən şah Abbas Saninin yanında onun hakimiyyətinin son illərində olduğum zaman mustoufi həm də sədrin vəzifəsini icra edirdi (112, c.IV, 1342). «Təzkirət əl-müluk»da «mouqufat dəftəri» və Şardenin məmaliki məhrusə vəqfləri üzrə sədrin müavini adlandırdığı mustoufinin statusu haqqında daha müfəssəl məlumatlar vardır. 186 Əsərdə göstərilir ki, xalisə və məmalik vəqf əmlakları üzrə vəzirlər, mustoufilər, rəislər, mütəvəllilər öz maliyyə hesablarının hamısını «mouqufat dəftəri»nə çatdırılır və burada məmaliki məhrusə vəqflərinin mustoufısi onları nəzərdən keçirdikdən sonra qeyd olunan haqq-hesab sənədlərini imzalayırdı. Məmaliki məhrusə vəqflərinin mustoufisi onu yuxarıda qeyd olunan məmurlar tərəfin- dən «mouqufat dəftərinə» çatdırılan maliyyə hesabatı əsasında məxaricə dair rəsmi sənədləri də yoxlayıb təsdiq etdikdən sonra vəqflərin maliyyə işlərində maddi məsul olan şəxslərə haqq-hesabın çürüdülməsi barədə də sənədlər verilirdi. Bu məmurlar gəlirin toplanmasında, mədaxil və məxaric əməliyyatlarında onlara mustoufi tərəfindən təqdim olunmuş təlimat əsasında işlərini qur- malı idilər. «Mouqufat dəftəri»nə qeyd olunan mədaxil və məxaric barədə mirzələr hökmlər hazırlayırdılar ki, bu hökmlər həm dəftərxana darğası, həm də qeyd olunan mustoufi imzaladıqdan sonra möhürlənib təsdiq edilirdi (132, 44). Vəqflərin gəlirindən iki cür, yəni təqaüd formasında müvəq- qəti və ömürlük məvacib verilirdi.Torpaq və başqa vəqf əmlakı gəliri hesabına həvalə və ya baratı nəzərdə tutulan şəxslərə müha- sibat divanı ildə bir dəfə ödəyirdi. Onlar müəyyən vaxtlarda mouqufe dəftərinə müraciət edərək öz həvalə və ya baratlarını alır- dılar. Ancaq təqaüdçü möhtərəm adam olduqda əvvəlcə sədr, yaxud onun hər əyalətdə olan müavininin yanına gedib öz sənədlərini ona təqdim edirdi. Və bundan sonra sədrin icazəsi ilə qeyd olunan sənəd əsasında barat yazılır və mouqufe dəftərinə gedib həvalələrini alırlar. Mouqufe dəftəri təqaüd alan şəxslərdən müəyyən bir səbəbə görə narazı olduqda sənədlərini geri alırdılar və onların əlində lazımi sənəd olmurdu (112, c.IV, 1342). Torpaq və ya hər hansı bir tərpənməz əmlakını vəqf edərkən onların gəlirlərindən istifadə etmək səlahiyyətini özündə saxlayan şəxslər isə beş ildə bir dəfə həvalələri barədə mouqufe dəftəri rəh- bərlərinə mühasibat sənədləri çatdırmağa məcbur idilər. Təəccüblü haldır ki, sədr, həmçinin mouqufe dəftəri icazəsi ilə zabitlər (vergi yığan və divanda vergiləri qeydiyyata alan mirzə) yeri gələndə din xadimlərindən məvacib sənədlərini geri alaraq onları bu gəlirdən 187 məhrum edə bilərdilər. Belə ki, əslində bu gəlirlərdən faydalanmaq müvəqqəti idi. Bu qaynaqdan faydalananlar onun qanun- qaydalarına ciddi əməl edirdilər (112, c.IV, 1342). Din xadimlərinin çoxu və bir çox başqa adamların yaşayışı vəqf əmlakı gəliri hesabına təmin olunurdu. Ancaq sədrlər, onların müavinləri, vəqfın gəlirlərini bölüşdürənlər istisna olmaqla vəqf idarələrində çalışan xidmətçilər varlı deyildilər. Başqa sözlə vəqfin tərpənməz əmlakına cavabdeh olanlardan başqa heç bir din xadiminin bir ıl ərzındə 11-12 mın lıvırdən çox qazancı yox idi (112, c.IV, 1343). Tavernye yazırdı ki, sədr qanunların və şəriətin rəisi olub, vəqflərin əmlakı da ona tabe idi. Vəqflərin bütün gəlir- lərini toplayıb onların özlərinə və lazım bildiyi yerlərə sərf edirdi. Ancaq o bütün xərclərdən əvvəl öz haqqını götürürdü (104, 588). Şarden yazırdı ki, sədrin illik məvacib norması 2 min tümən idi ki, bu bizim pulla 3 min eküyə bərabərdi. Onların başqa gəlirləri də varıdı. Cəmi gəlirləri 6 min ekünü keçirdı (112, c.IV, 1343). İkinci Şah Abbas vəqf əmlakı gəlirlərinin mənasız yerə sərf olunmasının dayandırılması məqsədi ilə ondan külli miqdarda məvacib verilməsinin qarşısını alaraq bu sahədə ciddi nizam- intizam yaratdı. O, vəqf əmlakı gəlirlərindən külli miqdarda mən- fəət götürən şəxslərin siyahısını müəyyən edərək öyrəndi ki, onlar hər il vəqf əmlakı gəlirlərindən 25-30 min livr mənimsəyirlər. Vəqflərin gəlirinin bölüşdürülməsində mövcud olan qaydaya insaf və ədalətlə əməl olunmasına aid fərman verdi. O, bu məqsədlə sədr- ləri, böyük din xadimlərini, rəhbərləri şəri nizam-intizama dəvət etdi və onlara dedi: Uca tanrıdan vəqf əmlakı, onun gəlirlərini qarət və qəsb edənlərə lənət buyrulduğu halda, mən heyrət edirəm ki, hansı cəsarətinə görə bir çox din xadimləri, dindarlar bir ildə vəqf əmlakı gəlirlərindən 500-600 tümən mənimsəyərək cah-cəlala sərf edirlər. Bu gündən heç kimə qeyd olunandan artıq bir qruş da verilməyəcəkdir (112, c.IV, 1343). Yerli adət-ənənələri mükəmməl öyrənən Şarden qeyd edirdi ki, ata-babadan gələn inamlarına görə hər kəs işləyərək, zəhmət çəkərək alın təri ilə ruzisini qazanmalıdır və vəqf gəlirlərinə pis nəzərlə baxmamalı, ona gözlərini tikməməlidirlər. Ona pis niyyətlə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|