Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
191 laşmağı təbliğ edirdi. Ancaq ikinci təmayülün tərəfdarları ictimai-siyasi fəaliyyətdə iştirak etməyi üstün tuturdular. Bu təmayülün tərəfdarları çalışırdılar ki, öz zamanının siyasi hadisələrində daha fəal iştirak etsinlər. Onlar ictimai-siyasi məsələlərə müdaxilə etməyə üstünlük verirdilər. XIII-XV yüzilliklərdə Azərbaycanda dövrün ictimai-siyasi hadisələrinə qarışmağa üstünlük verən Səfəviyyə sufi-dərviş ideya-dini cərəyanı fəaliyyət göstərirdi. Söhrəverdiyyə dərviş cəmiyyətinin Azərbaycan qolu hesab edilən Səfəviyyə sufi-dərviş cəmiyyətinin özülünü XIV yüzillikdə görkəmli elm adamlarından olan Ərdəbilli Şeyx Səfiəddin ibn Şeyx Əminəddin Cəbrayıl (1252-1334) qoymuşdur. Qaynaqlarda türk oğlu deyə anılan Şeyx Səfiəddin nəslinin əsli Azərbaycan türkü idi və onların ana dilləri də Azərbaycan türk dili olmuşdur (82, 24-28; 116, 11-12; 50, 99). XV yüzillikdə Səfəviyyə sufi-dərviş cəmiyyətinin dayağı sonralar Qızılbaş adını almış Şamlı, Rumlu, Ustaclı, Təkəli, Əfşar, Qacar, Zülqədər tayfaları idi. Ancaq cəmiyyətin sosial bazası getdikcə genişlənirdi. Şəhər sənətkarları, oturaq əkinçiləri təmsil edən əxilər və qazilər sufi dərviş zümrəsinə qovuşaraq təriqət döyüşçülərinə çevrilib əsgəri qulluq adamları olurdular (3; 369-370). Ilk dövrlərdə cəmiyyətin sosial bazasının tərkibində yaylaq-qışlaq heyvandarlıq təsərrüfatı ilə məşğul olan tayfaların süfiləri üstünlük təşkil edirdilər. İ.P.Petruşevski yazır: «Bu tayfalar «müqəddəs» Səfəvi şeyxlərinin hakimiyyətini qəbul etdikdən sonra, onların «müridləri», «dərvişləri», «sufiləri» hesab olunurdular. Əslində isə bu tayfalar Səfəvi şeyxlərinin qeyri-nizami feodal qoşununun əsasını təşkil edirdilər» (50,101). Cəmiyyətə pir, yaxud mürşid-i kamil ünvanı ilə başçılıq edən Səfəvi nəslinin nümayəndələri mötəbər din xadimləri olduqlarına görə əvvəllər şeyx titulu daşıyırdılar. Onlar 1501-ci ildən Şah titulu qəbul etdikdən sonra cəmiyyətin mürşid-i kamillik ünvanını özlərində saxlayırdılar. Xəlifət əl-xüləfa isə onun naibi vəzifəsini icra edirdi. Qaynaqlarda sufi, dərviş, mürid, qazi, abdal adları ilə yad edilən xidmətçilər isə Qızılbaş döyüşçüləri, başqa sözlə desək, onun sosial-hərbi dayağı idi (21, 173-204). Cəmiyyət yarandığı vaxtlardan bir çox təşkilati tədbirlər görülmüş iaşə işlərinə baxan 192 xüsusi xidmət şöbələri də təşkil edilmişdi. Müridlərin bu şöbələrə göndərdikləri «çıraq pulu» vergisi Səfəviyyə ordeninin möhkəm- ləndirilməsi işlərinə sərf olunurdu (74, 7; 67, 82). Cəmiyyəti daha da möhkəmləndirmək üçün onun müridlərinin sayını artırmaq və onlara rəhbərlik etmək üçün inanılmış sufilərdən vəkil, yaxud xəlifələr də təyin olunurdu (74, 10). Faruk Sümərin yazdığı kimi, xəlifələr Ərdəbildə cəmiyyətin ideologiyasını öyrən- dikdən sonra öz yerlərinə qayıdıb tayfaları içərisində təbliğat apara- raq mürid toplayan, Qızılbaş ellərinin yuxarı zümrəsinin başında dayanan təmsilçilərdir. Onların başçılarına xəlifət əl-xüləfa deyilir və o bəy titulu daşıyırdı. Xəlifət əl-xüləfaya qısaca olaraq Xüləfa bəy deyilirdi (67, 82). I Şah İsmayıl dövründəki ilk xəlifət əl-xüləfa Xadimin həqiqətən «bəy» titulu vardı (108, 30, 40). Ancaq ondan xeyli sonra I Təhmasib, II İsmayıl, I Şah Abbas dövründəki xüləfa- ların bu ünvana malik olmaları barədə dəqiq məlumatlar yoxdur. Nəsrullah Fəlsəfiyə görə də hər bir Qızılbaş tayfa sufilərinin başçısı xəlifə və bütün sufilərin rəisi xəlifət əl-xüləfa adlanırdı (133, c.2, 815). Xüləfa ərəbcə «xəlifə» sözünün cəm halı olub, xəlifət əl- xüləfa Səfəvi təriqət nümayəndələrinin işinə istiqamət verərək onlara başçılıq və nəzarət edirdi (20, 236). Ancaq V.Minorskinin ifadəsi ilə deyilsə, əslində Səfəvilər hakimiyyətə gəldikdən sonra iki təşkilat yaratdılar ki, dövlətçilik baxımından onlar sələfləri olan Ağqoyunlu (Bayandurlu-Z.B.) xanə- danı hakimiyyətinin davamçıları idilər. Lakin Ağqoyunlu hökm- darlarından fərqli olaraq həm də mürşid-i kamil olub, müridləri onlara sözsüz itaət edirdilər. Qızılbaş süfilər türk tayfalarından olub, vilayətlərə göndərilən xəlifələr və Şahın naibi xəlifət əl-xüləfa da onlardan olurdu. Minorski tərəfindən yerində deyildiyi kimi, xəlifət əl-xüləfa «Sufi işləri üçün xüsusi bir katiblik» idi. Şah xəlifət əl- xüləfanın işinə və bütünlüklə süfilərə, onları hakimiyyətə gətirmiş qüvvələrə, «xanədanın» Kiçik Asiyada olan tərəfdarlarına da özü nəzarət edirdi (103, 103-105). Xəlifət əl-xüləfanın yerlərdə təbliğat aparan nümayəndələri olan xəlifələr də öz növbələrində pir qarşı- sında məsuliyyət daşıyırdılar. 193 Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu dövlət idarəçiliyi özülündə Azər- baycanı yenidən vahid mərkəzdə birləşdirən Şah İsmayıl ölkəyə teokratik səlahiyyətlə başçılıq etməklə özündə həm şahlıq və eyni zamanda, mürşid-i kamillik xüsusiyyətlərini birləşdirirdi. Ancaq Səfəviyyə hərəkatına rəhbərliklə dövlət idarəçiliyi arasında müəy- yən ayrılıq nəzərə çarpacaq dərəcədə meydana çıxırdı. Şahın eyni zamanda həm mülki, həm də dini idarəyə rəhbərliyi paralel apar- ması bir qədər çətinləşirdi. «Dəstur əl-müluk» adlı qaynaqda xəlifət əl-xüləfanın statusu izlənilərkən bu mənzərə daha çox aydınlaşır. Qaynaqda göstərilir ki, xəlifət əl-xüləfa Şahın ən yaxın adamı olub, tayfa və vilayətlərə öz təliqəsi ilə xəlifələr göndərərək müridləri düz yola çağırırdı. O, təliqəsi üzərində bənde-yi dərgah (dərgahın bəndəsi) yazırdı. Hərəkata yeni qoşulan sufilərin başına Qızılbaş papağını yerlərdə xəlifə, yaxud xəlifət əl-xüləfa qoyurdu. Dövlət işləri Şaha müridlərin bütün cümə günlərində keçirdikləri yığın- caqlara gəlməyə və ümumən, onlara nəzarət etməyə imkan vermirdi (97, №3, 307-308). Göründüyü kimi, XV yüzilliyin sonundakı dağınıqlığı aradan qaldırıb Səfəvilər Azərbaycanı yenidən birləşdir- dikdən sonra Şah İsmayıl Səfəvi cəmiyyətinin idarəsinin xəlifət əl- xüləfanın ixtiyarına buraxmışdı. R.M.Seyvori yazır ki, I Şah İsmayıl vəkil-i nəfsi nəfisi (şahın dəyərli ruhunun vəkili) humayun idarəsi ənənələrini möhkəmlən- dirməyə çalışırdı. Vəkil sufi təşkilatı ilə ənənəvi bürokratik sistem arasında bir əlaqə vasitəsi idi (211, 498). Şah İsmayılın vəkalət institutunu möhkəmləndirməsi inkar olunmur, ancaq XVI yüzilliyin əksər qaynaqlarından vəkalətin baş vəzir, yaxud əmir əl-üməraya əlavə ünvan kimi verildiyi göstərilmişdir (24, 51-53). XVI yüzil- liyin ortalarından isə artıq əmirlərə bu rütbənin verilməsinə təsadüf olunmur. Digər tərəfdən, göstərmək lazımdır ki, xəlifə əl-xüləfa birbaşa Şaha tabe olmaqla Səfəviyyə cəmiyyətinin rəhbəri kimi çox geniş hərbi statusa malik idi. Səfəvi qoşununun özülü olan sufilər (döyüşçü-«qazilər») ona tabe idilər. I Şah İsmayılın bütün müharibə və axınlarında qoşun rəhbəri kimi vuruşan xəlifət əl-xüləfa bəzən əyalət hakimi vəzifəsinə də təyin olunurdu. I Şah İsmayıl 1499-cu Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|