Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
200 lənətlənməsinin əleyhinə idi. Onun haqqındakı düşüncələrini dini məclisdə bəzən açıq, bəzən də qapalı bildirirdi. II Şah İsmayıl Həzrəti Ayişənin lənətlənməsini və üç xəlifənin (Əbubəkr, Ömər və Osman-Z.B.) pislənməsini qadağan etmişdi. O, məscidlərin divar və qapılarına yazılmış aşiqanə şeirləri sildirdi. İsmayılın bu hərəkətləri xalq arasında narazılıqla qarşılandı. Onun sünniliyə meylli olduğuna şübhə oyandı. Amma ağıllı din xadimləri və əmirlər buna o qədər də ciddi bir iş kimi baxmadılar. Çünki, onlar başa düşürdülər ki, II İsmayıl iki məzhəb tərəfdarlarını bir-birinə yaxınlaşdırmaq və aralarındakı ixtilaflara son qoymaq istəyir. Amma bir çox Türkman və Təkəli əmirləri Şahın qardaşı oğlu Həsən Mirzəni onun yerinə gətirmək cəhdi göstərdilər. Ancaq Həsən Mirzəni artıq Şaha yaxın- laşmış Ustacılar aradan götürdülər. Çox keçmədi ki, II Şah İsmayıl 1577-ci ildə müəmmalı şəkildə vəfat etdi (80, 114; 165, 81; 67, 116- 117). I Şah Abbasın sarayında dəfələrlə rəsmi məclislərdə olmuş İtaliyalı Pyetro della Valle Şahla sufilər arasındakı münasibətlərin mahiyyətini olduqca düzgün müəyyən edə bilmişdir. Səyyahın yazdığına görə, Şah zahirdə sufilərə yaxşı münasibətdə olduğunu göstərsə də, əslində onlara inanmır və etimadı yox idi. Ancaq buna baxmayaraq I Şah Abbas hara getsə, sufilər də onunla birgə gedir və Şah hər axşam 300-400 nəfər sufiyə şam yeməyi də verirdi. Əslində I Şah Abbas sufilərdən ehtiyat edir və onlarla müəyyən mənada hesablaşmağa məcbur idi (121, 228). 0, sufilərə qarşı münasibətdə öz sələflərinin siyasətini dolayı yolla davam etdirir, xüləfa vəzifəsini tutan Qızılbaş əmirini cəzalandırır, yaxud tez-tez yerini dəyişirdi. Yaxud xüləfaya eyni zamanda hakimlik verib, onu mər- kəzdən uzaqlaşdırırdı. Məsələn, I Şah Abbas dövründəki, xüləfalar- dan Qaradağlı İlyas Qaracadağın, Alpoutlu Bədr xan isə Talışın bəzi yerlərinin hakimi olmuşdular (80, 819-1086). I Şah Abbas da xəlifət əl-xüləfadan ehtiyat etdiyinə görə sufilərin hüquqlarını mümkün qədər azaltmağa çalışırdı. Bəzən onun bu siyasəti ayrı-ayrı sufilərin ona qarşı çıxması, yaxud xəyanət etməsi ilə bağlı olurdu. Digər tərəfdən isə, Azərbaycan hüdud- larından kənarlarda yenə də sufi təşkilatının genişlənməsi müşahidə 201 olunurdu. Anadoluda bu vaxtlar xeyli mürid meydana çıxmışdı və onlar da I Şah Abbası özlərinin mürşid-i kamili hesab edirdilər. Nəsrullah Fəlsəfinin qeyd etdiyi kimi, xəlifət əl-xüləfa I Şah Abbasa qədər ən böyük vəzifələrdən hesab olunurdu. Ancaq çox keçmədi ki, I Şah Abbas onların qüdrət və nüfuzlarını azaltdı (133, c.I-II, 815). Ona görə ki, İsfahandakı sufilərin hamısı hər axşam sarayın giriş qapısının açıldığı küçədəki touhidxanaya toplaşırdılar. Sufilərin və sufi qoruyucularının məskəni bu məhəllə yaxınlığında idi. Sarayın giriş qapısını və sarayı ətrafını sufilər qoruyurdular. Şah saraydan çıxdıqda sufilər onu müşayiət edir və mühafizləri də onlar idilər. Saraya pənah gətirən və yaxud burada bəstə oturanlar sufi- lərin razılığını almalı idilər. Artıq sufilərin nüfuzu həddini aşmışdı. Hakimiyyətini sufi-dərviş cəmiyyəti təsirlərindən qurtarmaq üçün I Şah Abbas onlara yaxın olan xüsusi dövlət mühafizəçilərini, yəni qorçuları sıxışdırıb onların nüfuzlarını azaltmağa məcbur olmuşdu. O, bu işi həyata keçirmək üçün Osmanlı yeniçərilərinə oxşar yeni qoşun növü yaratdı ki, bu qoşun qorçulara bərabər olub, onlarla rəqabətə davam gətirməli idi. Əslində sufilərin sıxışdıraraq nüfuz- larının azaldılması dövləti maraqlardan irəli gəlir və bu hakimiyyəti möhkəmləndirməli idi (103, 107-108). R.Seyvori «Tarix-i aləm aray-i Abbasi»yə əsaslanaraq göstərir ki, Şah h. 998 (1589-90)-cı ildə xüsusi fikir və mühakimələrini həyata keçirməkdə tələsmişdi. Bu isə onun tərəfdarlarını da hövsə- lədən çıxarmışdı. Həyəcanlanmış sufilər I Şah Abbası məclisə çağırmaq və ona belə bir sual vermək fikrinə düşdülər: Bizim pirimiz kimdir? Bu sualın mənası o idi ki, nə qədər ki, Abbasın atası sağdır o, (Abbas) mürşid-i kamil deyə çağırıla bilməz. Sufilər ümid edirdilər ki, bu fikir güclənəcək və Sultan Məhəmməd onların mürşid-i kamili, nəticədə isə padşah kimi tanınacaq. Şah Abbas özü də sufilərin bu məqsədini qabaqcadan başa düşürdü. O, məclisi buraxdı və sufilərə əmr etdi ki, əgər müzakirə edilməli bir məsələ olsa, ona üç nümayəndə göndərsinlər. Nümayəndə oraya çatanda, təhlükədə olduqlarını başa düşdülər və sufilərin qalanı ayaqqabı- larını belə geymədən dağılışmağa məcbur oldular. Bu vaxtdan etibarən Şah Abbas sufilərin nüfuzunu endirməyə başladı. Bir neçə 202 ildən sonra, h.1001 (1592-93)- ci ildə sufilər Şah Abbasın qəzəbinə gəldilər. Elə bu zaman Təbrizin alınmasında osmanlılarla əmək- daşlıq etmiş və Qəhqəhə qalasında əvvəllər kutval olmuş Xəlifə Ənsar Qaradağlının oğlu Şahverdi Xan Qaradağda xeyli yer də ələ keçirmişdi. Şah Abbas sufilərin Qaracadağdan uzaqlaşmasına çox böyük əhəmiyyət verirdi. Ona görə ki, bu qrup Səfəvilərin varlı- ğının ilk illərində çox böyuk nüfuz sahibi olmuşdular. Bunlar hələ İsmayıl Gilanda gizlənərkən onu müdafiə etdiklərinə görə «lahican sufilərinin veteranı» kimi şöhrət qazanmışdılar. Şahverdi xan Osmanlılar qarşısında günahlarını yumaqla kifayətlənmədi, o həmçinin tərəfdarlarını artırmaq üçün düşmən qarşısında sədaqətli olacağına and içdi. Şah Abbas bu təhqiredici durumla razılaşmadı. İyirmi iki il sonra h 1023 (1612-15)- cü ildə Şahverdi xanın dəstəsindən xeyli adam onun (Şahın) əlinə düşdü və onlar sufi olmamaqda günahlandırılaraq o saat öldürüldülər. H. 1022-23 (1614)-cü ildə yuxarıda təsvir olunduğu kimi, Şah Abbas Qaradağlı nəslindən olan sufiləri düşmənə qarşı çıxmamaqda ittiham edirdi. Xəlifət əl-xüləfa Məhəmmədqulu Rumlunu isə sufiləri mürşid-i kamildən üz döndərtməkdə günahlandırmışdılar (211, 501-502; 181, 93-94). H.1045 (1635-1636)-cı il hadisələrindən bəhs edən Xacəki İsfahani Qaracadağlı Maqsud Sultanın xüləfa vəzifəsinə təyin olunduğunu bildirir (126, v.92). Həmin ildə Xəlifə Rzainin yüksək xüləfalıq vəzifəsinə təyin olunması barədə Məhəmməd Yusif Qəzvinin «Xold-i bərin» əsərində məlumat vardır (128, Bn, v.108). Artıq XVII yüzilliyin ortalarından etibarən sufilərin rolu azalmaqda davam edirdi. XVII əsrin sonlarında bu barədə Sanson maraqlı məlumat ve- rir. O yazır ki, xüləfa sufilərin rəisi və Şahın xüsusi ruhanisi idi. O, cümə axşamları bütün sufiləri Şahın sarayındakı məscidə toplayır və hamısı birdən Şahın səlamətliyi üçün dua oxuyurdular. Şah sinidə gətirilmiş şirnidən bir parça götürdükdən sonra əmirlər və yüksək rütbəli şəxsiyyətlərin hər biri də bir tikə şirni götürürdülər. Beləlik- lə, Şah onları təbrik edir və mərasim başa çatır. Sanson sözünə davam edərək yazır ki, sufilər keçmişdə çox böyük hörmətə malik Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|