Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Qonağı gəlməyən
- Qarğu cida oynadanlar
- “Yedi qız qardaşıη yedi yol ayırdında ağlar
- Gələcək zaman mənasının ifadəsi
- “Əgər səni hasardan aşağa orğanla salındıracaq
- Yağı- ya girüb
- “Ağam Beyrək gedəli
- Ərə varaludan bəri
- Ox atanda
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 328
ğu feillərdə -an, -ən göstəricisi zaman göstəriciləri (-dı 4 , -mış
4 ) ki-
mi vaxtı konkret deyil, ümumi şəkildə ifadə edir və ya istənilən zamanla bağlı ola bilir” 1 . Bu mənada “Qonağı gəlməyən qara evlər yıqılsa, yeg!” (D-4) cümləsindəki feli birləşmə (qonağı gəl- məyən) ümumi zaman mənasını ifadə edir. Yaxud “Qaraquc ata binənlər vardı, gəldi” (D-137) cümləsindəki feli sifət tərkibi keç- miş zamanla bağlanır. Bu birləşmədəki zaman mənası əvvəl işlənmiş cümlələrdəki feli birləşmələri də əhatə edir: “Qarğu cida
(D-137). Hər üç birləşmədə ifadə olunmuş zaman mənası indiki yox, keçmiş zamana aiddir. − ikinci tərəfi -ar 2 şəkilçili feli sifətlə ifadə olunan birləşmə- lər: “Yedi qız qardaşıη yedi yol ayırdında ağlar gördüm, Bam- sı!” (D-96); “Güz alması kibi al yanaqların yırtar gördüm, Bamsı” (D-96). Bu cümlələrin xəbərindəki (əsas feildəki) qram- matik zaman forması keçmiş zamanı ifadə etdiyi üçün feli birləş- mədəki zaman semantikası da məhz keçmiş zamanla bağlanır. Bu tip nümunələr həm də onu deməyə əsas verir ki, “Kitab”ın dilində ikinci tərəfi -ar//-an şəkilçili feli sifətlərlə ifadə olunmuş birləş- mələr müvazi olaraq işlənib. Gələcək zaman mənasının ifadəsi: − ikinci tərəfi -acaq 2 şəkilçili feli sifətlə ifadə olunan birləş- mə iş və hərəkətin qəti şəkildə icra ediləcəyini bildirir. Bu da təsa- düfi deyil. Çünki -acaq 2 şəkilçili feli sifətlər “əşyanın gələcək za- manla bağlı olan hərəkət əlamətini bildirir” 2 . Bu cür birləşmələr “Kitab”ın dili üçün də səciyyəvidir: “Əgər səni hasardan aşağa orğanla salındıracaq olursam, babaηa-anaηa sağlıqla varacaq olursaη, bəni bunda gəlüb həlal- lıqla alurmısan?” (D-98). Qorqudşünaslıqda birinci birləşmə bə- zən “zərf + -acaq şəkilçili feli sifət” modelində təqdim olunur:
1 K.Bəşirov. Oğuz qrupu türk dillərində qrammatik morfemlər. Bakı,2009,səh.199. 2 Müasir Azərbaycan dili. II cild, Bakı, “Elm”, 1980, səh.374. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 329
“aşağa orğanla salındıracaq”. İkinci birləşmə isə “tərzi-hərəkət zərfi + -acaq şəkilçili feli sifət” kontekstində götürülür: “sağlıqla varacaq”
1 ;
− ikinci tərəfi -ası 2 şəkilçili feli sifətlə ifadə olunan birləşmə- lər. Bu tip birləşmələrə “Kitab”ın dilində çox az təsadüf olunur: “Sən varası kafər degil” (D-130). Qorqudşünaslıqda belə birləş- mələr adlıq hallı feli birləşmənin struktur-semantik tiplərindən biri kimi də təqdim olunur. Qeyd edək ki, necə təqdimindən asılı ol- mayaraq ikinci tərəfi -ası 2 şəkilçili feli sifətlə ifadə olunan birləş- mələr, əsasən, gələcək zaman mənasını ifadə edir. Heç şübhəsiz ki, bu da -ası 2 şəkilçisinin qrammatik semantikası ilə bağlıdır. Zaman anlayışının feli bağlama tərkibləri ilə ifadəsi “Kitab”ın dilində ikinci tərəfi feli bağlama ilə ifadə olunmuş birləşmələr struktur-semantik tiplərinin rəngarəngliyi və zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu tip birləşmələrdə zaman anlayışının ifa- dəsi əsasən belədir: hadisələr arasındakı müəyyən zaman kəsiyini ifadə edir; zaman hüdudunu reallaşdıran vasitə kimi çıxış edir; iş və hərəkətin təkrarlığını, davamlılığını ifadə edir; əsas feildən əv- vəlki iş və hərəkətin zamanını bildirir; iş və hərəkətin konkret bir zaman daxilində yerinə yetirildiyini ifadə edir və s. Qeyd edək ki, zaman anlayışının bu cür ifadəsi təkcə “Kitab”ın dili deyil, ümu- mən türk dilləri baxımından səciyyəvidir. “Kitab”ın dilində zaman anlayışının feli bağlama tərkibləri ilə ifadəsi əsasən aşağıdakı kimidir: − ikinci tərəfi -ub, -üb şəkilçili feli bağlamadan ibarət olan birləşmənin ifadə etdiyi zaman mənası birbaşa əsas feildəki qram- matik zaman göstəricisi ilə bağlı olur: “Oğul, oğul, ay oğul! Yağı- ya girüb baş kəsmədiη, adam öldürüb qan dökmədiη...”(D-131). Bu birləşmələr ayrılıqda müəyyən bir zamanı bildirmir. Bu da
1 S.Abdinova. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dilində feli birləşmələr. NDA, Bakı, 2007, səh.20-21. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 330
təsadüfi hesab oluna bilməz. Çünki həmin birləşmələrdəki “girüb, öldürüb feli bağlamaları konkret olaraq heç bir zamanı ifadə edə bilmədiyi üçün onlardan sonrakı baş kəsmədin, qan tökmədin (dökmədin – Ə.T.) feillərinin zamanı ilə müəyyənləşir” 1 . − ikinci tərəfi -alı 2 şəkilçili feli bağlama ilə ifadə olunan bir- ləşmə birinci hadisə ilə ikinci hadisə arasındakı müəyyən zaman kəsiyini ifadə edir. “Ad + feil” modelində olan belə birləşmələr “Kitab”ın dili üçün səciyyəvidir: “Ağam Beyrək gedəli yayladım yoq” (D-103); “Mən bu yerdən gedəli dəlü olmışsan, dəlim! (D- 114); “Beyrək gedəli Bam-bam dəpə başına çıqdınmı, qız?!” (D- 115); Sən gedəli ağılmağım gögdə ikən yerə endi (D-140); “Sən gedəli, xanım arqurı yatan Ala tağlaruη avlanmamışdır” (D-240)... Bu tip birləşmələr müasir ədəbi dilimiz üçün o qədər də səciyyəvi deyil. Burada bir cəhəti də qeyd edək ki, “Kitab”ın dilində ikinci tərəfi -alı 2 şəkilçili feli bağlama ilə ifadə olunan birləşmələrdən sonra zaman bildirən “bəri” qoşmasının işlənməsinə də təsadüf olunur: “Ərə varaludan bəri qarnım toymadı” (D-8). Bu cüm- lədəki “bəri” qoşması feli bağlama tərkibi ilə ifadə olunmuş sin- taktik zaman mənasını konkretləşdirməyə xidmət edir. − ikinci tərəfi -anda 2 şəkilçili feli bağlama ilə ifadə olunan birləşmə iş və hərəkətin müəyyən bir zaman daxilində yerinə ye- tirilməsini ifadə edir. Bu da təsadüfi deyil, çünki -anda 2 “feli bağ- lama şəkilçisi əsas etibarilə cümlənin müstəqil xəbərləri ilə ifadə olunmuş iş, hal, hərəkətin icra olunma vaxtını bildirir. Buna görə də -anda 2 formalı feli bağlamanı –an 2 zaman tərkibilə əvəz etmək olur” 2
2 şəkilçili feli bağlama ilə ifadə olunan birləşmələrinin zənginliyi və intensivliyi birbaşa “Kitab”la bağlanır. Çünki bu tip birləşmələr “Kitab”ın dilində sa- bitləşmiş vəziyyətdə görünür: “Ox atanda mən sənin oxıηı yar- madımmı?” (D-116); “Hər atanda on iki batman taş atardı” (D-
1 İ.Vəliyev. Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində keçmiş zamanın ifadə formaları. Bakı, 2009, səh.156. 2 Müasir Azərbaycan dili. II cild, Bakı, “Elm”, 1980, səh.385. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|