Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

352

 

lini “toplasın” mənasında sadələşdirib. Ancaq onu da qeyd etmək  

lazımdır ki, S.Əlizadə “Nüsxə  fərqləri və  şərhlər” adlı yazısında 

Drezden nüsxəsindəki “dəpələsün” (D-22) sözünün əvəzinə, Vati-

kan nüsxəsində “öldürsün” sözünün yazıldığını xüsusi olaraq gös-

tərir. Bu mənada “KDQ”-nin 1988-ci il Bakı  nəşrinin “Mətnin  

müasir şəkli” hissəsində “dəpələsün” sözünün “toplasın” kimi mə-

nalandırılmasını düzgün hesab etmək olmaz. Drezden nüsxəsin-

dəki “dəpələsün” sözü V.V.Bartoldun tərcüməsində  “пусть 

убьет” (öldürsün) kimi verilib. Deməli, “Babaη dedi, keyikləri 

qovsun gətürsün, bənim ögimdə  dəpələsün...” cümləsinin seman-

tik tutumu, Drezden nüsxəsinin 22-ci səhifəsindəki “dəpələsün” 

sözünün Vatikan nüsxəsinin 12-ci səhifəsində “öldürsün” sözü ilə 

əvəz olunması, eləcə də V.V.Bartoldun tərcüməsində “dəpələsün” 

sözünün “пусть убьет” kimi verilməsi təsdiq edir ki, “dəpələsün” 

sözü “toplasın” deyil, məhz “öldürsün” mənasındadır. 

F.Zeynalov və S.Əlizadə “Qılıc çəküb altı kafər dəplədi, to-

lanbaz urıb yundları ürkitdi” (D-263) cümləsindəki “dəplədi” sö-

zünü “yerə sərdi” mənasında təqdim edib. Bu, “dəpləmək” felinin 

semantikasına uyğun gəlsə də, onu tam şəkildə ifadə etmir. Çünki 

“dəplədi”nin “öldürdü” mənası  mətnin semantik yükü ilə birbaşa 

səsləşir. V.V.Bartold da “dəplədi” sözünü düzgün olaraq “убил” 

kimi tərcümə edib. 

Dəpmək: 1) vurmaq. “Hamidlən Mərdin qələsin dəpüb yı-

qan, dəmür yaylı Qıpçaq Məlikə  qan qusdıran...” (D-60); “Qarnın 

toyurdıqdan soηra qazanları dəpdi-dökdi, çevirdi” (D-111); “Endi 

bir yigit bunı  dəpdi” (D-216); dəpdikcə (dəpdiklərincə) – vur-

duqca. “Dəpdikcə böyüdi (D-216); “Dəpdiklərincə böyüdi” (D-

216); at dəpmək – atla hücum etmək. “Uruz kafəriη sağına at dəp-

di” (D-133); “Dözən oğlı Alp Rüstəm at dəpdi, meydana girdi” 

(D-288); Öηdin dəpən – döyüşdə öndə gedən. “Qırış güni öηdin 

dəpən alpımız Salur oğlı Qazan!” (D-231); dövləti dəpmək – bəxti 

gətirmək. “Dəlü ozan, dövlətiη dəpdi (D-111). 

O.Ş.Gökyay “dövləti dəpmək” ifadəsinin “səadətini öz əliylə 

məhv etmək” mənasında olduğunu göstərir. Mətnin semantik 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

353

 

tutumundan isə asanlıqla anlaşılır ki, “dövləti dəpmək” ifadəsi hə-

min mənada deyil. Belə ki, Qazanın dilindən verilmiş “Dəli Ozan, 

dövlətiη dəpdi. Bəglər, bugünki bəgligim bunıη olsun” cümlələri-

nin semantik yükü O.Ş.Gökyayın izahı ilə  səsləşmir. Bu mənada 

“dövləti dəpmək” ifadəsinin F.Zeynalov və S.Əlizadə  tərəfindən 

“bəxti gətirmək” mənasında izah olunması düzgündür. 

F.Zeynalov və S.Əlizadə “Qazan at dəpdi” cümləsindəki (D-

288) “at dəpmək” ifadəsini düzgün olaraq hücum etmək anlamlı 

“atla irəli cummaq” mənasında təqdim edib. Amma nədənsə “Mət-

nin müasir şəkli”ndə “at dəpmək” “at sürmək” ifadəsi ilə əvəz edi-

lib: “Uruz kafirin sağına at dəpdi. Qeyd edək ki, bu tip cümlələr-

dəki “at dəpdi” ifadəsi məhz “atla hücuma keçdi” məna-sındadır. 

Dikmək//Timək: qurmaq, dikinə qoymaq. “Aq çadır dikdi-

lər, ala qalı döşədilər, ağca qoyun  qırdılar...” (D-178); Gög ala 

görklü çəmənə çadır dikdi” (D-200); Ala Tağda çadırıη – otağın 

dikdi” (D-293); “Gög alaη görklü çəmənə çadır tikdi” (D-126); 

dikmək:  tikmək (tikiş). “Oxqabının başı  və üzənginin qayışının 

tikilməsi” mənasında. Aqınçılarıη tirkəsi bağı, üzəngüsi qayışı 

üzülür, dikməyə gərək olur” (D-189). 

“Kitab”da məcazi mənada işlənən “tikmək” felinə də rast gə-

linir. Məsələn: Qıya tikmək – qıyqacı baxmaq (“qıya tikmək” ifa-

dəsindəki “tikmək” sözü müasir ədəbi dilimizdə “dikmək” şəklin-

də  işlənir: gözünü dikmək, başını  aşağı dikmək). “Qıya tikübən 

Baybörə bəgiη yüzinə baqdı” (D-67). 

Dökdürmək: tökdürmək, axıtmaq; gözdən acı yaşın dökdür-

mək – ağlatmaq. Qara gözdən acı yaşın dökdür-diηmi?” (D-136). 

Müasir  ədəbi dilimizdəki “göz yaşı tökmək” ifadəsi də  məhz 

“ağlamaq” mənasındadır. 

Dökmək: 1) salmaq. “Kafiri basdılar – qırdılar, qələyə dök-

dilər” (D-270); 2) atmaq. “Sadaqından toqsan oxın yerə dökdi” 

(D-198);dəpib-dökmək–vurub-tökmək, töküb-töküşdürmək. “Qar-

nın toyuzdıqdan soηra qazanları  dəpdi-dökdi, çevirdi” (D-111); 

qan dökmək – qan axıtmaq, öldürmək. “Baş kəsübdir, qan dökip-

dir” (D-124); Ğafillücə görklü başın kəsiη. Alca qanın yer yüzinə 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

354

 

döküη” (D-243); Gözdən acı yaş dökmək, qan-yaş dökmək – 

ağlamaq. “Qara gözdən acı yaş dökdiηmi, qız?!” (D-115); Qarıcuq 

anaη qan-yaş dökdi (D-146; 6). Əlavə olaraq qeyd edək ki, “Ki-

tab”da “dökmək” felinin “tökmək”  şəklində    işlənməsinə  də rast 

gəlinir: “Alca qanıη yer yüzinə tökəyinmi?” (D-196). 

Düşmək: 1) getmək. ardına düşmək – dalınca getmək. “Qa-

raca çoban zərb elədi, qaba ağacı yerilə-yurdilə qopardı, arqasına 

aldı, Qazanıη ardına düşdi” (D-50); yola düşmək – getmək, hərə-

kət etmək. “Qoηur atını öηçələdi, kafər keçəki yola düşdi, getdi” 

(D-44); 2) öz ağırlığının təsiri ilə yerə enmək. “Yerə  dəxi düşsə, 

toz kibi savrılardı...” (D-57); 3) özünü suya salmaq. “Dəli Qarçar 

səgirdərək vardı, suya düşdi” (D-89); 4) yıxılmaq. “Görklüm, at-

dan düşdüm ayağım sındı” (D-242); “Buğa ayaq  üstinə turamadı, 

düşdi” (D-17);  5) gəlmək, enmək. “Düşdilər, işrətə məşğul oldu-

lar” (D-191); 6) tökülmək, yerindən çıxıb (qopub) düşmək. 

“Şahbaz-şahbaz atlar yügürdi, nalı düşdi” (D-63); 7) bürümək, ört-

mək. “Pusdığından qara tağlara tuman düşmüş” (D-244); ayağına 

düşmək – yalvarmaq. “Qazanıη ayağına düşdilər, suçların dilədi-

lər, əlin öpdilər” (D-303); qara başına düşmək – başı bəlaya düş-

mək. “Qara başına düşəndə  gərəklüdür” (D-130); oxa düşmək – 

döyüşdə həlak olmaq. “İki qardaşı oxa düşdi, şəhid oldı” (D-41); 

gözinə qorxu düşmək. “Kafərləriη gözinə qorxu düşdi” (D-41); 

canına odlar düşmək – son dərəcə  həyəcanlanmaq, sarsılmaq. 

“Boyı uzun Burla bunı eşitdi, yürəgilə canına odlar düşdi” (D-51). 

Tolmaq: 1) dolmaq, bir yerə daxil olub onu doldurmaq, 

başdan-başa hər yerini tutmaq, boş yer qoymamaq. “Ulaşuban 

sular taşsa, dəηiz tolmaz” (D-3); dolu hala gəlmək, boşluq qalma-

maq. “Üçüncidə kəndiyə zərb eylədi, qanı toldı” (D-140); “Basa-

tın qaranηulu gözləri yaşla toldı” (D-222). 

Turmaq: durmaq: 1) ayaq üstə, şaquli vəziyyətdə hərəkətsiz 

dayanmaq: “Ayağı üzərinə turımadı – ayaq üstə dura bilmədi”; 

“Bir dəxi urdı, dəvə ayağı üzərinə turımadı, yıqıldı” (D-189); 2) 

ayağa qalxmaq, yerindən qalxmaq, oturduğu yerdən qalxmaq. 

“Qalqubanı yerindən turan yigit, nə yigitsən?” (D-196); “Buğac 

---