Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 346
Şərt budaq cümləsi “Kitab”ın dilində zaman anlayışının şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrlə ifadə olunması da özünü göstərir: “Dövlətlü oğul qopsa, ocağınıη közidir”; “Baba malında nə faidə, başda dövlət olmasa”; “Nagah qaçma-qovma olarsa, birisin binəm, birisin yedəm”... Buradakı budaq cümlələri zaman məzmunlu feli bağlama tərkibləri formasında ifadə etdikdə budaq cümlənin məhz zaman mənalı olduğu açıq-aydın şəkildə görünür: dövlətlü oğul qopsa – dövlətlü oğul qopanda; başda dövlət olması – başda döv- lət olmayanda; nagah qaçma-qovma olarsa – nagah qaçma-qovma olanda. Bu tip cümlə modelləri müasir ədəbi dilimizdə eynilə mühafizə olunur. Mürəkkəb cümlələrdə zaman anlayışının ifadəsi ilə bağlı de- diklərimizi belə ümumiləşdirmək olar: “Kitab”ın dilində zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrlə yanaşı, mübtəda, zaman və şərt budaq cümlələri də sintaktik zamanı reallaşdıran vasitələr kimi çıxış edir
BƏZİ FEİLLƏRİN SEMANTİKASINA DAİR
Bəllidir ki, “Kitab”ın leksik sistemində feillər xüsusi yer tu- tur. Bu tip feillərin semantikasının müəyyənləşdirilməsi, heç şüb- həsiz ki, “Kitab”ın linqvopoetik baxımdan daha yaxşı mənimsənil- məsinə kömək edə bilər. Bu mənada “Kitab”dakı bəzi feilləri leksik-semantik müstəvidə təhlil süzgəcindən keçirək: Ağarmaq: saç və saqqala dən düşmək, çallaşmaq, ağarmaq. “Dölimindən ağarsa, baba görkli (D-6). Bu nümunədə “dölimin- dən ağarmaq” sinəsindən ağarmaq mənasındadır: “Saqalım ağar- duğım nə bəgənməzsən” (D-158). “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 347
“Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğətində (Bakı, 1999, səh.10) “dölimindən ağarmaq” və “saqalı ağarmaq” ifadələrindəki “ağar- maq” iki müxtəlif mənalı söz kimi verilib. Ayıtmaq: demək, söyləmək. “Çoban aydır: ölmüşmiydiη, yit- mişmiydiη, a Qazan!” (D-470); “Ayıtdı: “Xanım Aruz sizə səlam aydır! (D-295). Söz aydına – söz-söhbət olma. “Ulu kiçi qalmıya, -söz aydına” (D-187); Qu aydına – şayiənin yayılması. “Qarı-qoca qalmıya, qu aydına” (D-187); aydı vermək – demək, danışmaq. “Ğazi ərənlər başına nə gəldigin aydı verdi”. S.Əlizadə göstərir: “Aydına. H.Araslı və M.Ergində “edinə”. Şübhəsiz, Drezden nüs- xəsindəki yazılışı belə də oxumaq olar. Lakin söz etmək (“şayiə yaymaq” mənasında) idiomu bizə çox müasir görünür. Ona görə də “ayıtmaq” felinin məchul növünü əsas götürmüşük. (Nüsxə fərqləri və şərhlər. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, s.244). “KDQ”-nin izahlı lüğəti”ndə müəllifin fikirləri nəzərə alın- mamışdır. Belə ki, “ayd” (əslində, “aydına”) isim kimi verilmişdir. “Kitab”da tez-tez təkrarlanan ayıtmaq feli müasir ədəbi dilimiz üçün arxaikləşsə də, şivələrimizdə saxlanılır: ayıtmağ (Quba, Dər- bənd), aydı (Füzuli). Aytışmaq: deyişmək, höcətləşmək, münaqişə zamanı sərt cavablar vermək. “Altmış biη ər gördümsə, aytışmadım (D-274). Bu söz “KDQ”-nin izahlı lüğəti”ndə “dindirmək, danışdırmaq” mənasında verilmişdir ki, bu da həqiqətə uyğun deyil. Azərbaycan dilinin qərb şivələrində saxlanılan idəşməx`//iyəşməx` (mübahisə etmək, höcətləşmək) sözü “Kitab”dakı “aytışmaq feli ilə səsləşir. Atmaq: 1) atmaq, ox atmaq. “Yay çəkmədüη, ox atmadıη (D-125); “Ox atduğum yerləri, qılıc çalub baş kəsdüğim yerləri göstərəyim” (D-126); “Oğlım Uruz ox atanda puta qalmış” (D- 44); 2) tullamaq, salmaq. Yay kirişin boynuna atdı” (D-240); “Kəndüyi bir yuca yerdən atdı” (D-240); 3) buraxmaq. “Qarşuηa ala qaz gəldi, şahiniη atmazmısan?” (D-186); Üstünə atı vermək – üstünə atmaq, üstünə tullamaq. “Qaftanını sıyırdı, götürdi, qızlarıη üstinə atı verdi” (D-107); atdığı ox yerə düşməmək – nişan aldı- ğını vurmaq, ən mahir atıcı. Qəhrəmanın igidliyi və cəsurluğuna
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 348
işarə olunur. “Sağına – soluna qoşa yay çəkərdi. Atduğı ox yerə düşməzdi” (D-173). Dəgmək: - 1) yetişmək, çatmaq. “Növbət kafərə dəgdi” (D- 203); “Nöbət Qazana dəgdi” (D-302); 2) çatmaq (çatar), dönmək (dönər). “Axır zəmanda xanlıq gerü – Qayıya dəgə, kimsənə əllə- rindən almıya” (D-2); 3) məc. toxunmaq, pis təsir etmək, təhqir et- mək. “Haqluya həqqi dəgə, haqsuza yüzi qaraluğı dəgə” (D-111). “KDQ” eksiklopediyasında “Haqluya həqqi dəgə, haqsuza yüzi qaraluğı dəgə” cümləsindəki “dəgə” sözü çatmaq, yetişmək mənasında verilib. Mətnin semantik tutumu isə “dəgmək” felinin toxunmaq, pis təsir etmək, təhqir etmək mənasında olduğunu gös- tərir. Əlavə olaraq qeyd edək ki, həmin cümlədəki “dəgmək” feli- nin semantik yükü “Kitab”ın 1988-ci il Bakı nəşrində (mətnin müasir şəklində) dəqiq şəkildə ifadə edilib: ...Haqlıya toxunmur, haqsızı təhqir edib alçaldırdı.
ləmək. “... bunıη adı Boz ayğırlıq Bamsı Beyrək olsun! Adını bən dedim, yaşını allah versün!” (D-75); 2) nəql etmək, rəvayət etmək. “Bəkil” deərlərdi, bir yigit vardı” (D – 236); 3) xəbər vermək, bil- dirmək, çatdırmaq. “Qanturalıya xəbər oldı. “Babaη gəldi” – dedi- lər; Aruza və cəmi Taş “Oğuz bəglərinə xəbər oldı. “İşdə Qazan gəldi, dedilər” (D-126); 4) əmr etmək. “Nə yigitsən, adıη nədir, degil maηa! – dedi” (D-288); 5) Sayılmaq, hesab olunmaq. “Ana həqqi – təηri həqqi” deηilməsəydi, qalqubanı yerimdən turaydım, yaqanla boğazıηdan tutaydım” (D-53); 6)məna vermək, mənasına gəlmək. “Yağı” deyü, nəyə deyirlər? Qazan aydır: “Oğul, anuηçun yağı deyirlər ki, biz anlara yetsəvüz, öldürəriz. Anlar bizə yetsə, öldürər”, - dedi” (D-128) – digim və -diklərim feli sifət şəkilçiləri ilə birlikdə işlənərək söylədiyim, söylədikləri söz, fikir mənasını ifadə edir. “Qanı dedigim bəg ərənlər, Dünya mənim deyənlər?” (D-303); “Buğa, buğa!” dedikləri qara inək buzğası degilmidir?” (D-181); 8) -gəc feli bağlama şəkilçisi ilə birlikdə işlənərək “de- yincə”, “deyən kimi” mənasını ifadə edir.“Böylə digəc qız tanıdı – bildi kim, Beyrəkdir” (D-116).
Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|