Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Gecə yaturkən
- “Köpəkləri göricək
- “Böylə digəc
- ZAMAN ANLAYIŞININ XƏBƏRDƏ İFADƏSİ
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 334
görünür. Bu da səbəbsiz deyil. Belə ki, həmin birləşmənin birinci tərəfində keçmiş zaman mənasını bildirən “ol gün” I növ təyini söz birləşməsi işlənib; − ikinci tərəfi -kən şəkilçili feli bağlamadan ibarət olan bir- ləşmələrin ifadə etdiyi zaman mənası birbaşa əsas feildəki hərə- kətlə bağlı olur. Daha doğrusu, hər ikisinin ifadə etdiyi hərəkət ey- ni zaman kəsiyində baş verir: “Gecə yaturkən Qaracıq çoban qara qayğulu vaqeə gördi” (D-39); Oğlan keyiki qovarkən babasınıη ögindən gəlüb-gedərdi” (D-22); “Keyikə atarkən oqla səni urar, öldürər” (D-22); “Av avlayıb quş quşluyıb gəzərkən buηaldı” (D-244). Bu tip birləşmələr müasir dilimizdə də intensivdir; − ikinci tərəfi -gəc, -cək, -caq, -icək şəkilçili feli bağlama ilə ifadə olunan birləşmə xəbərdəki (əsas feildəki) iş və hərəkətin başvermə vaxtını ifadə edir: “Köpəkləri göricək qas-qas güldi” (D-87); “Böylə digəc oğlanın qulağına səs toqundı (D-28); “Çoban bu yığnağı görcək ibrət aldı” (D-216). Göründüyü kimi, feli birləşmə ilə əsas feildəki iş və hərəkət eyni zamanda, eyni vaxtda baş verib ki, bu da həmin cümlələrdəki zaman mənasını qüvvətləndirməyə xidmət edir. Yeri gəlmişkən, onu da vurğulayaq ki, “Kitab”ın poetik strukturunda “böylə digəc” feli birləşməsi üstün mövqedə çıxış edir: “Böylə digəc Dirsə xan, xatunına cavab vermədi” (D-25); “Böylə digəc qırq incə qız yayıldılar” (D-28);
Fikrimizcə, “böylə digəc” (belə dedikdə) birləşməsinin bu cür intensivliyi uyğun sintaktik mühitlə, eyni zamanda “Dastan” poetikası ilə bağlıdır.
Cümlənin baş üzvlərindən biri, daha doğrusu, ikincisi olan xəbər ifadə vasitələrinə görə iki yerə bölünür: ismi xəbər, feli xə- bər. Feli xəbərdə zaman anlayışının ifadəsi açıq-aydın şəkildə gö- rünür. İsmi xəbərdə isə zaman mənası məntiqi kateqoriyalara əsas- lanılmaqla müəyyən olunur. Məlumdur ki, türk dillərində, o cüm- “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 335
lədən Azərbaycan dilində xəbərlik şəkilçisi qəbul etmiş hər hansı bir söz cümlədə ismi xəbər vəzifəsində çıxış edir. Bu zaman ismi xəbərdə müəyyən bir zaman mənası ifadə olunur. Daha dəqiq de- sək, zaman mənası həmin tip cümlələrin ümumi semantik yükü kontekstində bəlli olur. Yaxud ismi xəbərlərdəki “idi”, “imiş” his- səcikləri ilə keçmiş zamanın ifadəsi reallaşır. Bu da təsadüfi deyil. Belə ki, “xəbərin əsas işi fikir predmetinin modal-zaman xarakte- ristikasını verməkdir. Nitq predmetinin hərəkəti felin təsrif forma- ları ilə, əlamətləri isim, sifət, say, zərf, isim və feli birləşmələrlə ifadə olunur” 1 . Amma bu da var ki, feli xəbərlərdəki zaman birba- şa zaman şəkilçiləri və ikinci dərəcəli morfoloji göstəricilərlə, ismi xəbərlərdəki zaman isə daha çox predikativlik və modallıqla real- laşır. Zaman anlayışının ismi xəbərdə ifadə olunmasını mətn kon- tekstində nəzərdən keçirək: “Mən magistrantam” cümləsində ifadə olunmuş hökm indiki zamana aiddir. Amma bu tip cümlələrdə ifa- də olunmuş zaman anlayışı digər temporallıq vasitələri ilə kon- kretləşdirilir. Belə ki, həmin cümləyə indiki zaman məzmunlu I növ təyini söz birləşməsini əlavə etdikdə indiki zaman dəqiq şə- kildə ifadə olunur: “Mən bu gün magistrantam”. Yaxud bu cümlə- yə gələcək zaman məzmunlu “sabah” sözünü əlavə etdikdə birba- şa gələcək zaman mənası reallaşır: “Mən sabah magistrantam” (Mən sabahın magistrantıyam). Əksinə, həmin tip cümlələrə keç- miş zaman məzmunlu “dünən” zaman zərfini əlavə etdikdə nəinki keçmiş zaman mənası reallaşır, hətta məntiqə zidd bir cümlə mo- deli yaranar: “Mən dünən magistrantam”. Bu, bir daha təsdiq edir ki, xəbərlik şəkilçiləri ilə keçmiş zamanın ifadəsi qeyri-mümkün- dür. Aydındır ki, bu tip cümlələrdə keçmiş zamanın ifadəsi yalnız “idi”, “imiş” köməkçi feilləri ilə mümkün olur: “Mən dünən ma- gistrant idim”; “O, dünən magistrant imiş” (burada “dünən” za- man zərfini şərti olaraq işlədirik). Fikrimizcə, “Kitab”ın dilindəki ismi xəbərlərə də məhz bu prizmadan yanaşılmalıdır. Bir neçə nümunəyə diqqət yetirək: “Əmma mən Banıçiçəgin dadısıyam”
1 Q.Kazımov. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 2000, səh.109. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 336
(D-78); “Hünər atındır” (D-238); “...biz də düşməniz” (D-295). Heç şübhəsiz ki, bu cümlələrdəki indiki zaman mənası daha çox - am (dadısıyam), -dır (atındır) -iz (düşməniz) xəbərlik şəkilçiləri vasitəsilə reallaşıb; “Yucalardan yucasan, kimsə bilməz necəsən” (D-161) cümləsində -san xəbərlik şəkilçisi ümumi zaman məna- sını yaradan vasitə kimi çıxış edir; “Oğuzıη, ol kişi təmam bilici- siydi” (D-2) cümləsinin xəbərindəki -di (idi) morfemi ilə keçmiş zaman anlayışı reallaşdırılıb. “Kitab”ın dilində üstün mövqedə gö- rünən feli xəbərlərdə (əsas feildə) ifadə olunmuş zaman isə, heç şübhəsiz ki, əsas və ikinci dərəcələr morfoloji zaman göstəricilə- rinə görə müəyyənləşir. Bu da, əsasən, aşağıdakıları əhatə edir (üslubla bağlı olaraq müxtəlif zamanları ifadə edən zaman forma- larından əvvəlki səhifələrdə bəhs etmişik): feli xəbərlərdə keçmiş zamanın əsas morfoloji göstəricilə- ri: -dı, -di. “Qazana biz asi oldıq, and içdik” (D-296); -mış, -miş. “Bamsı Beyrəgə diləməgə gəlmişəm” (D-83); “Mən bu yerdən gedəli dəlü olmışsan...!” (D-114); -ub, -üb. “Yürəgiηə qaynar yağlar qoyulubdır?” (D-102); “Məgər səniη ağaη yoq olubdur?” (-103). feli xəbərlərdə keçmiş zamanın ikinci dərəcəli morfoloji göstəriciləri: “-mış+-dı”. “Bir gün Qam Ğam oğlı xan Bayındır yerindən turmışdı” (D-10) “-ar+-dı”. “Ğaibdən dürlü xəbər söylərdi” (D-2) “-məz+-lər+-di” “Hər nə iş olsa, Qorqut ataya tanışınca
“-ir+-miş”. “...bir cılasın bahadır istəyirmişsən...” (D-141) “-məz+-miş”. “Oğul sən qız istəməzmişsən...” (D-171) “-sa+-di”. “Aruz maηa bu işi edəcəgiη bilsəydim...” (D-297) “-a+-dı” (aydı). “Altun-aqça gücinə salubanı səni qurtaray-
“-ası+-dı”. “...yatacaq yerim genə bu xərab olasıydı” (D-9) feli xəbərlərdə indiki zamanın əsas morfoloji göstəriciləri: Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|