Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

374

 

− Drezden nüsxəsinin 266-cı səhifəsindəki  “

لرد

شيص

” ya-

zılış şəklini M.Ergin derlemiş, F.Zeynalov və S.Əlizadə isə dərlə-

miş kimi oxumuşlar. Həmin yazılış formasını M.Ergin Türkiyə 

türkcəsinə uyğunlaşdıraraq transkripsiya etsə belə, yenə də hər iki 

oxunuş formasını düzgün hesab edirik. Çünki həmin yazılış  şək-

linin birinci hərfi “ٺ” və ya “ط” hərfləri yox,   məhz “ د” hərfidir. 

“Dərləmiş” sözünün kök morfemi olan “dər”  isminin arxetipi 

“dər” yox, “tər”dir. “Kitabi-Dədə Qorqud”a qədərki mənbələrdə, 

konkret desək, Orxon-Yenisey abidələrində “tər”  şəklindədir... 

Deməli, “tər” sözü “Kitabi-Dədə Qorqud”da tələffüz olunduğu 

kimi (t>d fonetik hadisəsi) yazıya alınmışdır. “Tər” sözü müasir 

ədəbi dilimizin orfoqrafiyası və hətta orfoepiyasında “Kitabi-Dədə 

Qorqud”dakı yox, Orxon-Yenisey abidələrindəki formasına uyğun 

işlənir. “Kitabi-Dədə Qorqud”da işlənən “dərləmiş” (Bir məhbub, 

ala gözlü gənc yigit burcuq-burcuq dərləmiş uyur) sözü isə 

Azərbaycan dilinin qərb şivələrində eynilə mühafizə olunur: dərrə-

məx` (tərləmək). Uşax yaman dərriyif...(Əzizxan Tanrıverdi. “Ki-

tabi-Dədə Qorqud” və qərb ləhcəsi. Bakı, 2002, səh.39). Burada o 

da vurğulanmalıdır ki, “Kitab” və Azərbaycan dilinin qərb şivələri 

üçün səciyyəvi olan “dərrəməx” formasına digər türk dillərində 

rast gəlinmir; 

− ıb

4

 şəkilçili nəqli keçmiş zaman forması “Kitab”ın dilin-

də intensivliyi ilə  fərqlənir:  Qurıyıbdır suyu gəlməz...; Baş  kə-

sübdir, qan dökibdir//Çöldi alubdır, ad qazanıbdır... Bu şəkilçi 

müasir Azərbaycan dilində  də üstün mövqedə  çıxış edir: alıb, 

gəlib, görüb, qurub... Türkiyə türkcəsində  işlənmir: “Bugün artık 

Osmanlı sahasında bu şekil kullanılmamakdadır” (M.Ergin. Türk 

dil bilgisi. İstanbul,1962, səh.285). Türkmən dilində isə -ıb

4 

yox, -

ıp

4

 forması aktivliyi ilə seçilir: qışqalıp, emele qəlip (M.Xıdırov. 

Türkmen dilinin tarıxından materiallar. Aşqabat, 1958, səh.28);  

−”Kitab”ın dilindəki –ır

4

 indiki zaman forması (Oğul, oğul, 

ay oğul! Bilürmisin  nələr oldu? Mərə,  Əzrayil dedüginiz nə 

kişidir kim, adamıη  canın alur?..) müasir Azərbaycan  ədəbi 

dilində eynilə  işlənir (alır, gəlir, görür, qurur...). Burada xüsusi 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

375

 

olaraq qeyd edək ki, indiki zamanın morfoloji göstəriciləri Oğuz 

qrupuna daxil olan digər  türk dillərində tam başqa formalardadır. 

Konkret desək,  belədir: Türkiyə türkcəsində: -yor; türkmən dilin-

də: -yar, -yər

4

; qaqauz dilində: -er, -yer. Haşiyə: Görəsən, 

O.Ş.Gökyay, B.Karrıyev, X.Koroğlu kimi görkəmli alimlər bu 

detalı – “Kitab” və müasir Azərbaycan  ədəbi dili üçün səciyyəvi 

olan –ır indiki zaman formasını  nə üçün nəzərə almayıblar? 

“Kitab”da görməyiblər, yoxsa görmək istəməyiblər? Fikrimizcə, 

görüblər, ancaq Azərbaycan dilinə aid olduğu üçün qabartmayıb-

lar, məqsədli  şəkildə üstündən keçiblər.  Əgər belə olmasa idi, 

“XIV əsrdə Azərbaycan dili müstəqil bir dil kimi ortada yoxdur” 

hökmünü verən O.Ş.Gökyay kimi görkəmli qorqudşünas “Ki-

tab”ın Drezden və Vatikan nüsxələrini transkripsiya edərkən –ır

4

 

indiki zaman formasını olduğu kimi saxlamazdı: “Begüm oğul, 

gözüm oğul, Bilürmüsün neler oldu?  Mere Azrail dedügünüz ne 

kişidür kim adamuη  canuη alur?..” (Dedem Korkudun kitabı. 

İstanbul, 2000, səh.24, 75). Təqdim etdiyimiz hər iki nümunə 

Azərbaycan  dilindədir. Bu isə o deməkdir ki, O.Şaiq fakt qarşısın-

da qaldığı üçün “-yor  indiki zaman formasından (bil+-yor, al+-

yor) istifadə edə bilməyib”. Burada bir atalar sözünü xatırlatmaq 

yerinə düşür: “Bərəkət ondur, onu da düzlük”; 

− “Kitab”da gələcək zaman məzmunlu –ası

2

  şəkilçisinə - 

lazım  şəklinin formasına az təsadüf olunur: “Bəli xanım  bulası-

yam ...yatacaq yerim genə bu xərab olasıydı...”.  Türkologiyaya 

dair tədqiqatlarda göstərilir: “...lazım forma göstəricisi –ası, -əsi 

indi yalnız Azərbaycan dilində aktiv surətdə bu funksiyanı icra 

edir. Ona görə digər Oğuz qrupuna aid dillərdə bu formadan, 

demək olar ki, bəhs edilmir” (K.Bəşirov. Oğuz qrupu türk 

dillərində qrammatik morfemlər. Bakı, 2009, səh.161); 

− “Kitab”ın poetik strukturundakı “...Aydan arı, gündən 

görkli qız qardaşıη Banıçiçəgi//Bamsı Beyrəgə diləməgə  gəlmi-

şəm” misraları ilə bitən sintaktik bütöv Oğuz elində elçiliyin (qız 

istəmənin) poetik dillə ifadəsidir.Həmin sintaktik bütöv müasir 

Azərbaycan  etnoqrafiyasında  nisbətən  dəyişikliyə uğramış şəkil-

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

376

 

də mühafizə olunur: “...Gəlin aparmağa gəlmişik! Dirəyinizi qo-

parmağa gəlmişik// Ürəyinizi qoparmağa gəlmişik”. Forma  və se-

mantikasına görə “Kitab”la səsləşən bu tip parçalara türk, türkmən 

və qaqauz ədəbiyyatında, demək olar ki, rast gəlinmir. 

Göründüyü kimi, bu faktlar “Kitab”ın məhz Azərbaycan 

dilində yazıldığını müxtəlif bucaqlardan təsdiqləyir. 

 

 

“DƏDƏ QORQUD KİTABI”NDA                                      

SİLAH   ADLARININ TƏDQİQİ TARİXİ 

 

Araşdırmalarda türk qəhrəmanlıq eposları sırasında birinci 

yerdə duran “Dədə Qorqud kitabı”ndakı silah adlarından sistemli 

şəkildə  bəhs olunmasa da, bir sıra  əsərlərdə problemə müxtəlif 

bucaqlardan yanaşılıb. Bu mənada aşağıdakılara diqqət yetirək:  

O.Ş.Gökyay “Dedem Korkudun kitabı” (İstanbul, 2000) 

əsərinin “Savaş yarakları!” bölməsində qılınc, yay-ox, cida, süngü, 

köndər kimi silahların hər birinin yaranma tarixini dəqiqləşdirmə-

yə çalışır. Bu silahların nədən  hazırlanması, necə istehsal olunma-

sı, forması, növləri barədə  məlumatlar verir. Burada müəllifin 

müxtəlif mənbələrə istinadən söylədiyi bir neçə fikrini eynilə təq-

dim edirik: “savaş aletlerinin çoğunun demirden yapıldığı bilin-

mektedir”; “kılıcın bölümleri olarak onun tutulacak yeri olan kab-

za ağaçtandır”; “Dede Korkut destanlarında, okların  kayın ağacın-

dan yapıldığı, hemen her defasında söylenmektedir”; “okları koy-

mak için kullanılan “oktorbası” için Dede Korkut kitabında üç ayrı 

ad verilmiştir: bilük, sadak, terkeş...” Bu fikirlərin hər biri ilə mü-

əyyən mənada razılaşmaq olar. Müəllifin başqa bir fikrinə  nəzər 

salaq: “Dede Korkut Destanlarında alplar kılıçlarını ögerken kara 

polat öz kılıç demektedirler. “Kara” kuvvetin ifadesi olduğu gibi, 

polat ta onların çelikten  yapıldığını göstermektedir. “Öz” de, kılı-

cın sağlamlığını, kılıcın ta kentdisi olduğunu anlatan bir niteleme-

dir” (CCCLVIII). Bu fikirləri eynilə  qəbul etmək olmaz. Burada 

təkcə onu  qeyd edək ki, “öz kılıc” birləşməsindəki “öz”, əslində, 

---