Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Museyi-Kəlim
- Osman Üffan oğlu
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 111
nimdir; ölüm mələyinin adı kimi səciyyələndirilir.
cümlələrdə “Fatimə” də işlənmişdir; bu isə o deməkdir ki, Ayişə ilə Fatimə “Kitab”da eyni obrazı, eyni varlığı qüvvətləndirən adlar kimi çıxış edir; ərəb mənşəli, süddən kəsilmiş, döşdən ayrılmış anlamlı “Fatimə” (Məhəmməd peyğəmbərin qızı, imam Əlinin arvadı da bu adı daşımışdır) müasir antroponimikamız üçün də səciyyəvidir.
görkli) və II boyda (Həsən ilə Hüseynin həsrəti su... Şah Həsənlə Hüseynin beşigi agac!) işlənmişdir; sonuncu nümunələrdə ərəb mənşəli gözəl, qəşəng anlamlı Həsən antroponiminin işlənməsi təsadüfi deyil. Belə ki, Həsən imam Əlinin oğullarından birinin adıdır. Hüseyn: “müqəddimə” və II boyda “Həsən” adı ilə birlikdə işlənmişdir; ərəb mənşəli olub, gözəl mənasındadır; Həsən və Hüseyn adları müasir Azərbaycan antroponimikasında da intensiv- liyi ilə fərqlənir Məhəmməd: “Kitab”da daha çox müşahidə olunan dini adlardan biri və birincisidir; sonuncu peyğəmbər və islam dininin banisi Məhəmmədin adı “Kitab”da belə təqdim olunur: Din sərvə- ri Məhəmməd, Adı görklü Məhəmməd, Adı görklü Məhəmməd Mustafa, Məhəmməd Mustafa; ərəb mənşəli Məhəmməd adı tərif- lənən, hamının tərif etdiyi, şərəfli mənasındadır; türk və şərq xalq- ları antroponimikası baxımından səciyyəvidir.
əsası ağac!); Musa adı yəhudi mənşəli Moiseyin ərəb dilinə uyğunlaşdırılmış variantı hesab olunur; məna yükü belə səciyyə- ləndirilir: Musa – suya batmaqdan xilas olmuş uşaq; möcüzəçi; Kəlim – müsahib, söhbət edən...
Osman Üffan oğlı görkli); antroponimik modeldəki “osman” adı ərəb mənşəli olub, ağırtərpənən, astagəl mənasındadır, həm də ata
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 112
adı kimi çıxış edir; oğul adı kimi işlənmiş “Üffan” da ərəb mənşəli apelyativ əsasında yaranıb, comərd, saxəvatli kimi mənaları ifadə edir.
Pəri: VIII boyda işlənib; fars mənşəli “Pəri” gözəl bir qadın surətində sehrbaz və cadugər, məcazi mənada isə çox gözəl qadın və ya qız mənasında izah olunur; “Kitab”da “Pəri qızı” şəklində verilir (Pəri qızınıŋ birini tutdı...); onun sehrbazlığı Təpəgözün barmağına üzük keçirərkən dediyi “Oğul, saŋa ox batmasun, tənü- ŋi qılıc kəsməsün!” cümləsində obrazlı şəkildə canlandırılıb. “Kitab”dakı Dəpəgöz, Boz atlu Xızır, Pəri kimi obrazlar mi- fik olsa da, real obrazlar kimi canlandırılır, hər birinin özünəməx- sus dili vardır. Digər tərəfdən, bəzi real obrazların müəyyən xarak- terik cəhətləri məhz mifik obrazlar kontekstində açılır, bir sıra ha- disələrin semantik dinamikası da mifik obrazlarla reallaşır. Mə- həmməd, Əli, Ayişə kimi dini məzmunlu adlar isə mətndəki poetik mənanı qüvvətləndirməyə xidmət edir. Oğuz kişiləri, Oğuz xanımları və kafirlərin qohumluğu ilə bağlı təqdim etdiklərimiz bir sıra məqamlara, eyni zamanda gizli motivlərə işıq salır: İç Oğuzla Daş Oğuzun qohumluq münasibət- ləri barədə müəyyən təəssürat yaradır; Oğuz cəmiyyətində təkar- vadlılıq, tayfadaxili və tayfadan kənar nikahların koordinatlarını faktlarla arqumentləşdirməyə imkan verir; Oğuz cəmiyyətində qohumluq əlaqələri, qohumluq münasibətləri və qohumluq dərəcə- lərinin ən səciyyəvi cəhətlərinə aydınlıq gətirir; Oğuz cəmiyyəti- nin idarə olunmasında yaxın və uzaq qohumların rolu və mövqeyi ilə bağlı dolğun fikirlər söyləməyə əsas verir... Burada bəzi məsə- lələrə daha geniş müstəvidə münasibət bildirməyi zəruri hesab edirik: – yaxın qohumlara, o cümlədən oğula və qardaşa güvənmə, arxalanma “Kitab”dan bir leytmotiv kimi keçir. Bu, Qazanın dilin- dən verilmiş parçalarda qabarıq şəkildə görünür:
“Qalın Oğuz elində bir oğlum var, - Uruz adlu Bir qartaşım var, – Qaragünə adlu Yeŋidən toğanıŋı dərgürmiyələr” (D-281); “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 113
– böyük oğlu və böyük qardaşı olmayan Oğuz bəyi kədər- lənir, qəm-qüssə işində olur: “...Bəkil aru turdı, ağladı. Aydır: “Ulu oğlım, ulu qardaşım yoq...” (D-241). Bu cəhət Baybörənin timsalında daha aydın görünür. Bələ ki, o, dayağı – oğlu olmadığı üçün yurdunun boş qalacağından nəinki təəssüflənir, hətta uşaq kimi zarıyır, ağlayır: “...Baybörə bəg aydır: “Xan Qazan necə ağlamıyayın, necə bozlamıyayın? Oğulda ortacım yoq, qartaşda qədərim yoq! Allah-təala məni qarğayıbdır... Bəglər, tacım-təxtim içün ağlaram. Bir gün ola, düşəm öləm, yerimdə-yurdumda kimsə qalmıya”, - dedi” (D-68). Bu parçanın ümumi semantik yükü Qa- zanın dilindən verilmiş parça ilə əsasən eyni xətdə birləşir: “Ya- rınkı gün zəman dönib, bən ölib sən qalıcaq tacım-taxtım saŋa ver- miyələr, - deyü soŋımı aŋdım, ağladım, oğul! – dedi” (D-125); – qardaşı olan igid daha hünərlidir, daha cəsurdur, qardaş- sızda isə bu cür keyfiyyətlər yoxdur:
“Qardaşlu yigitlər qalqar-qopar olur, Qardaşsız miskin yigit əŋsəsinə yumruq toqunsa, Ağlayubən dört yanına baqar olur” (D-112); – Oğuz cəmiyyətinin idarə olunmasında yaxın qohumların rolu böyükdür, onların sözü daha tez eşidilir. Bu cəhət Qaragünə ilə Qılbaşın dialoqunda aydın şəkildə ifadə edilib: “...Qılbaş aydır: “Sən qardaşısan, sən var!” – dedi” (D-301); – Oğuz cəmiyyətində hakimiyyətdə olan şəxs daha çox oğlu- na etibar edir, özündən sonra oğlunu görmək istəyir. IV boydan məlum olur ki, Qazan xan öz qərargahını qardaşı Qaragünəyə, dayısı Aruza yox, məhz oğlu Uruza etibar edir. Qazanla Aruzun dialoquna diqqət yetirək: “...Atağuzlu Uruz qoca (Aruz qoca – Ə.T.) iki dizinin üstinə çökdi. Aydır “Ağam Qazan, sası dinlü Gürcüstan ağzında oturar- san, orduŋ üstinə kimi qorsan?” Qazan aydır: “Üç yüz yigidlən oğlum Uruz mənim evim üstinə tursun”, - dedi” (D-38); Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|