Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 117
“Ana həqqi – təŋri həqqi” deyimi ilə silahlanmış oğul (Qa- zan) kafirdən arvadını (Burla xatunu), oğlunu (Uruzu) yox, məhz anasını geri istəyir. Hətta anası qaytarılsa, döyüşmədən geri dö- nəcəyinə belə söz verir: “Qarıcıq anamı gətürüb durursan, mərə kafər, anamı vergil maŋa Savaşmadın, uruşmadın qayıdayım – gerü dönəyim, gedə- yim, bəllü bilgil,- dedi “(D-58); – ər arvadını özünün ən yaxın yoldaşı, silahdaşı hesab edir, həm də ona sonsuz hörmət və məhəbbət bəsləyir; – arvad ərini nəinki dərin məhəbbətlə sevir, hətta onun yo- lunda ölməyə belə hazırdır; – “diliŋ içün öləyim”, - deyən qardaş qardaşının yolunda hər şeyə hazırdır: “...qardaşsız Oğuzda turmazam” (D-257); – bacı üçün qardaş ən böyük nemətdir, uca dağdır, kölgəli uca ağacdır: “Qarşu yatan qara tağım yıqılubdır ... Kölgəlicə qaba ağacım kəsilübdir...” (D-104); – bacının bacıya münasibəti daha çox onların qardaşlarına münasibəti kontekstində müəyyənləşir ki, bu da, əsasən, Beyrəklə bağlı süjetlərdə təsadüf olunur. Belə ki, Beyrəyin ölüm xəbərini eşidən bacıları ağ çıxarıb, qara geyirlər, “Vay, bəgim qardaş! Mu- radına-məqsuduna irməyən yalŋuz – qardaş!” – deyərək ağlaşırlar; – qardaş (Dəli Qarçar) bacısını istəyənləri öldürməkdə israrlıdır: “...Dəli Qarçar deyirlər. Qız diləyəni öldürər” (D-81); qardaş (Beyrək) özünə toy elədiyi kimi, bacılarını da ərə verir: “Beyrək dəxi yedi qız qarındaşını yedi yigidə verdi” (D-121); – qayınata və qayınana gəlinə hörmət edir, onu yüksək şəkil- də dəyərləndirirlər: “Yolıŋa qurban olayın gəlincigüm!” (D-117); – gəlin qayınatası və qayınanasını atasından və anasından üstün bilir: “Atamdan yegrək qayın ata! Anamdan yegrək qayın ana!” (D-262). “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 118
“Kitab”da nənənin nəvəyə, eləcə də nəvənin nənəyə müna- sibətləri ilə bağlı detallara rast gəlinmir (baxmayaraq ki, Qazanın qarıcıq anasının Uruz, Qarabudaq... kimi nəvələri var). – “Kitab” da təsvir olunan boy qəhrəmanlarının (Oğuz bəylə- rinin) əksəriyyətinin həyat yoldaşı var: Qazan – Burla xatun, Bey- rək – Banıçiçək, Qanturalı – Selcan xatun ... Dirsə xan – xatunu, Bəkil – xatunu... Boy qəhərəmanlarından üçü (Buğac, Basat və Yegnək) bu sistemdən kənarda qalır; – boylarda təsvir olunan, daha doğrusu, adları bəlli olan Oğuz xanımlarından ikisinin ailəsi yoxdur: Boğazca Fatma, Qısırca Yengə; – kafir qızları Qazan xanın şadlıq məclislərinin bəzəyi, yara- şığıdır. Onların gözəlliyi “Kitab”da son dərəcə gözəl, dəbdəbəli bir üslubda çatdırılır: “...Toquz qara gözlü, xub yüzlü, saçı ardına urulu, köksi qızıl dügməli, əlləri biləgindən qınalı, barmaqları ni- garlı məhbub kafər qızları Qalın Oğuz bəglərinə sağraq sürüb içərlərdi” (D-36). Bu parçanın bədii-estetik siqləti X.Koroğlunun da diqqətin- dən yayınmayıb: “Belə təmtəraqlı şənliyə heç bir oğuz epik abidə- sində rast gəlinmir, amma bu şənlik, şübhəsiz, naturadan çəkilmiş- dir – görkəmli oğuz bəyləri Qafqazda və Kiçik Asiyada belə şən- liklər düzəldirdilər və burada çox güman ki, xristian qızları – məğ- lub hökmdarların qızları qulluq edirdilər. Faktlar göstərir ki, Qaf- qaz və Kiçik Asiya oğuzlarının, görünür, düşmənin əsir qızlarını kəniz etmək adətləri varmış...” 1 .
Bu qeydlərə onu da əlavə etməyi vacib hesab edirik ki, Oğuz bəyləri xristian qızları ilə təkcə bir kəniz kimi rəftar etməyib. Kon- kret desək, həm də bu qızlarla ailə qurub, onlara Oğuz cəmiyyə- tinin ən xoşbəxt xanımları statusunu qazandırıblar. Ən maraqlısı isə budur ki, “Kitab”da bu tip qadınların xris- tian keçmişi daha çox üstüörtülü şəkildə verilir. Burada Oğuz xa- nımlarını İç Oğuz, Daş Oğuz və kafir qızları kontekstində araş-
1 X.Koroğlu. Oğuz qəhrəmanlıq eposu. Bakı, 1999, səh.109. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 119
dırmış K.Əliyevin fikirlərini xatırlatmaq yerinə düşür: “...Dirsə xanın xanımı və Qazan xanın xanımı Burla xatun İç Oğuzdandır, Banıçiçək Dış Oğuzdan, Selcan xatun və Dəli Domrulla Səyrəyin xatunları isə kafər (kafir – Ə.T.) düşərgəsindən İç Oğuza gəl- mişlər. Dış Oğuzdan və kafər (kafir – Ə.T.) düşərgəsindən İç Oğuza gəlin gələn qızlar bu düşərgələr arasındakı barışığı simvolizə edirlər və barışığın karrantıdırlar (qarantıdırlar – Ə.T.). Deməli, “Dədə Qorqud” eposu vuruş və davanın deyil, məhz barışıq və vahid dünya modelinin eposudur” 1 . K.Abdulla bu cür nikahları “barışığa zəmanət” yox, qan qohumluğu yasağı”, tayfa- daxili nikah yasağı prizmasından şərh edir. Məsələn, Qanturalı ilə Selcan xatunun nikahını belə səciyyələndirir: “... Əsas məsələ – Qanturalını arvad seçimində Oğuzdan kənara çıxarmaqdır. Oğu- zun, başqa sözlə, “öz məxsus olduğun tayfanın üzvü olan qızla ev- lənmək olmaz” yasağı “qız kənar yerdən olmalıdır” fikrinə dönür və Dastanda Qanturalının yad diyara getməsi, sevgilisi Selcan xa- tuna qovuşması ilə bağlı hadisələrin təsvirinə çevrilir. Bu yasağın Dastanda hər hansı şəkildə olursa-olsun təsviri, heç şübhəsiz ki, Dastanın çox qədim bir zamanla əlaqəsinin qırılmamasını göstə- rir” 2
“Kitab”dakı eynitipli hadisələrin müxtəlif bucaqlardan şərhi, həm də müxtəlif məzmunlu nəticələrin çıxarılması məhz “Kitab”ın sirli-sehirli dünyası ilə bağlıdır; “Kitab”da obrazların qohumluq münasibətlərinin araş-dırıl- ması göstərir ki, obrazların bir qismi baba və ata, bir qismi oğul və qız, bir qismi əmi və dayı və s. statuslarda çıxış edir. Bu mənada onları aşağıdakı kimi sistemləşdirmək olar: ulu babalar – burada yalnız Qam Ğanı qeyd etmək mümkün- dür (Uruzun ulu babasıdır)
1 K.Əliyev. Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu”, Bakı, 2011,səh.84 2 K.Abdulla. Mifdən yazıya və yaxud gizli Dədə Qorqud. Bakı, 2009, səh.131. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|