Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 220
ranmış “dün” (dünən) sözü əsasında reallaşıb. İlk olaraq -dı 4 şühu-
di keçmiş zaman şəkilçisinin etimologiyası ilə bağlı türkoloji ədə- biyyatdakı çoxsaylı fikirlərdən bir neçəsinə diqqət yetirək: “-dı şə- kilçisi sonu -dı (-tı) ilə qurtaran feli ad əsasında yaranıb” (R.M.Melioranski); “-dı şəkilçisi feli adların yaranmasında iştirak edən -duq şəkilçisi əsasında formalaşıb (O.Bötlinq); “-dı şəkilçisi -t mənsubiyyət şəkilçisi ilə -ıt 4 feli isim şəkilçisi əsasında reallaşıb (N.K.Dmitriyev); “-dı şəkilçisi tur (dur) morfemindən törəmədir” (V.V.Radlov); “-dı şəkilçisi forma və semantikasına görə -t şəkil- çisi qoşulmuş feli adlarla eyni xətdə birləşir, onun bir variantı kimi çıxış edir” (V.M.Nasilov)... K.Bəşirov bu cür fikirləri təqdim et- dikdən sonra A.M.Şerbakın mövqeyini müdafiə edərək yazır: “A.M.Şerbak bu qənaətə gəlir ki, -dik, -duq variantı ilə yanaşı, türk dillərində -duğ, -düg forması da olmuşdur ki, -dı 4 forması bundan törəmişdir. Müəllif türk dilində mövcud olan yazduk (ya- zılmış) - yazdı (o yazdı) və zavallılıq (yazıqlıq) – zavallı paralellə- rinə istinad edərək sübuta çalışır ki, hər iki nümunədə səsdüşü- münün mahiyyəti xaraktercə eyni əsasla baş vermişdir” 1 . İ.Vəliyev isə -dı şəkilçisinin etimologiyasına tam başqa bucaqlardan yanaşır. Müəllif ilk olaraq -dı şəkilçisinin etimologiyası ilə bağlı fikirlərin, demək olar ki, hamısını təhlil süzgəcindən keçirir. Sonra isə müx- təlif mənbələrə istinad edərək yazır: “Bizim fikrimizcə, -dı şəkil- çisi qədim türk dillərində keçmiş zamanı ifadə edən -duq//-dük şə- kilçisindən törəmişdir. Qədim türk tayfalarının bir neçəsində -dı//- di şəkilçili keçmiş zaman forması əvəzində onunla eyni funksi- yaya malik olan -duq//-dük keçmiş zaman şəkilçisi də işlənir və bu formanın qoşulduğu fel -dı//-di şəkilçili keçmiş zamanın ifadə etdiyi mənanı bildirir, yəni bu forma vasitəsi ilə də keçmişdə icra olunmuş iş və hərəkət haqqında şahidlik yolu ilə xəbər verildiyi göstərilir: məsələn, ...Ol ya kurduk – o, yay qurdu; men ya kurduk – mən yay qurdum... Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk”
1 K.Bəşirov. Oğuz qrupu türk dillərində qrammatik morfemlər. Bakı,2009,səh.136. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 221
əsərində -duq//-dük forması qəbul etmiş feil təsriflənərkən şəxs sonluğu qəbul etmədən bütün şəxslər üzrə işlənmişdir...: tək cəm I şəxs - mən kurduk biz kurduk II şəxs – sən kurduk siz kurduk III şəxs – ol kurduk onlar kurduk İ.Vəliyev fikirlərini belə yekunlaşdırır: “Ola bilsin ki, bu forma “mən gəldük” şəklində ifadə olunmuş, sonralar tədricən şəxs əvəzliyi olan “mən” feildən sonra əlavə olunmuş (mən gör- dük mən), nəticədə isə gördüm forması əmələ gəlmişdir (mən gördük>mən gördük mən)>mən gördü mən>mən gördüm> gör- düm)” 1
munələr də təsdiq edir ki, qədim dövrlərdə feildən sonra nə şəxs şəkilçiləri, nə də ki onların etimoloji əsası olan şəxs əvəzlikləri iş- lənib. Yəni keçmiş zaman funksiyasını yerinə yetirmiş -duq, -dük şəkilçisindən sonra heç bir qrammatik morfemə rast gəlinmir. Bu- rada sual yaranır: keçmiş zamanın qrammatik forması kimi işlən- miş -duq, -dük şəkilçisinin arxetipi kimi hansı söz götürülə bilər? Müqayisə və qarşılaşdırmalar keçmiş zamanın ilkin qram-matik formalarından biri hesab olunan -duq, -dük şəkilçisi, eləcə də şü- hudi keçmiş zamanın qrammatik forması kimi sabitləşmiş -dı 4
şəkilçisi ilə keçmiş zaman anlayışlı “dün” (dünən) zaman zərfi arasında semantik-qrammatik bağlılıq olduğunu göstərir. Bu fikrin düzgünlüyünü belə arqumentləşdirmək olar: hər ikisi keçmiş za- manı ifadə edir, daha doğrusu, keçmiş zaman mənası birində lek- sik (dün, dünən), digərində qrammatik (-duq, -dük; -dı 4 ) vasitə ilə ifadə olunub; hər ikisi, əsasən, eyni fonetik tərkibə malikdir: dün//dünən (keçmiş zaman anlayışlı zərf); -duq, -dük (keçmiş za- manın sabitləşmiş qrammatik forması); dün (dünən anlamlı) sözü- nün sonundakı “n” səsinin düşməsi ilə -dı 4 formasının sabitləş- məsi mümkündür (müq.et: örtülü – qapalı hecadan örtülü-açıq he-
1 İ.Vəliyev. Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində keçmiş zamanın ifadə formaları. Bakı, 2009, səh.45-46. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 222
caya keçid nəticəsində sabitləşmiş sözlər: qapıq-qapı, qoraq-qo- ra...); keçmiş zamanın ilkin forması kimi çıxış edən -duq, -dük morfemindəki “q” və “k” səslərinin düşməsi də mümkündür (yu- xarıdakı sözlər kimi). Amma burada istər-istəməz yeni bir sual yaranır: keçmiş zaman anlayışlı dün (dünən) sözünün sonundakı “n” səsi ilə -duq, -dük şəkilçisindəki “q” və “k” səsləri arasında hansı bağlılıq var, onları birləşdirən cəhət nədir? Birincisi, “gecə” və “dünən” mənasında işlənmiş “dün” sözünün çoxmənalı “dön”- mək felinin semantik konversiyası əsasında yarana bilməsini ehti- mal etmişik (bax: gecə anlamlı “dün” sözünün “Günəş döndü” tipli cümlələr kontekstində izahı). İkincisi, F.Cəlilov “dön” felinin türk dillərindəki allomorflarından bəhs edərkən onun “dön-don- dün; töη-tönq-tünq” kimi variantlarını göstərir 1 . Bu mənada “dön” felinin ilkin formasını bərpa etməyə çalışaq: tönq//dönq. Sonuncu- nun -duq, -dük formasına düşə bilməsi də mümkün hadisələrdən- dir. Yəni “dönq” felindəki qovuşuq “nq” səsinin “q” və “k” səsləri ilə əvəzlənməsi türk dilləri üçün səciyyəvidir. Belə ki, “... “η” sə- sinin qədim şəkli qovuşuq nq, nğ, ng olmuşdur ki, bunu türk dillərinə aid qədim abidələrdə, klassiklərimizdə və dialektlərimiz- də görə bilərik... Daha sonralar qovuşuq “nq” səsi get-gedə öz hissələrinə parçalanmış, bir qrup dialektlərdə bu səsin “n” ünsürü- nə, başqa bir qrup dialektlərdə isə q, ğ, g ünsürünə üstünlük veril- mişdir”
2 . M.Məmmədli isə qovuşuq “nq” səsinin qıpçaq qrupu türk dillərində “k” və “q” səsləri ilə əvəzlənməsini konkret fakt- larla əsaslandırılıb 3 . Bir cəhəti də qeyd edək ki, müasir ədəbi dili- mizdəki “dönmək” feli qərb şivələrində ilkin forma və semanti- kasına uyğun işlənir: Soηra döηərsəη; Geri döηməx` tezdi. Yaxud “nq” səs birləşməsi Şəki şivəsində eynilə mühafizə olunur: donqur (donur), danqır (danır) 4 . Deməli, -duq, -dük keçmiş zaman forması 1 F.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, 1988, səh.183. 2 M.Şirəliyev. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı, 1962, səh.76. 3 M.Məmmədli. Azərbaycan dilində ismin qrammatik kateqoriyaları. Bakı, 2003, səh.123. 4 M.İslamov. Azərbaycan dilinin Nuxa dialekti. Bakı, 1968, səh.40-41. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|