Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 226
Maraqlıdır ki, 30 günün (əslində, 29,5 günün) ay adlandırıl- ması gecələr Günəş işığı ilə işıqlanan Ayın yer ətrafında 1 dəfə dövrə vurması ilə bağlıdır. 12 ay və ya 365 günün yıl//yil//il adlan- dırılması da assosiativ olaraq Günəş işığını, işıq, od anlamlı yal//yıl morfemini yada salır. Buraya qədər dediklərimiz “Ki- tab”da işlənmiş zaman məzmunlu isimlərin hər birini ayrılıqda, həm də tarixi-linqvistik müstəvidə nəzərdən keçirməyi diktə edir. “Kitab”dakı zaman anlayışlı isimləri leksik-semantik xüsusiyyət- lərinə görə üç istiqamətdə qruplaşdırmaq olar: Günün hissələrinin adları
İlk olaraq qeyd edək ki, türkologiyada alar, ayda, gecə, yazın kimi sözlər işlənmə yerinə görə bəzən isim, bəzən də zərf başlığı altında verilir. “Kitab”ın dilində işlənmiş bu tip sözlərin ümumi mənzərəsi daha aydın görünsün, - deyə onların hər birinin isim başlığı altında verilməsini daha məqbul hesab edirik. Alar. “sübh vaxtı, dan vaxtı, üfüq qızardığı vaxt” və s. an- lamlı “alar” sözü “Kitab”da I növ təyini söz birləşməsinin birinci tərəfi kimi çıxış edir: alar sabah. “Alar sabah Dərsə xan yerindən uru turdı” (D-21); alar taηla (səhər tezdən). “Alar taηla yerindən turan yigit, nə yigitsən?” (D-287). Qorqudşünaslıqda “alar taη” daha çox I növ təyini söz birləşməsi modelində izah olunur. Am- ma bu sinonim qoşa sözlər baxımından da şərh edilə bilər (müq.et: alar – üfüq qızardığı vaxt, sübh vaxtı; taη – sabah açılarkən, günə- şin üfüqdə ilk ağarması...). Digər tərəfdən, o da qeyd oluna bilər ki, müasir dilimizdəki “səhər çağı, səhər gün çıxmaq üzrə olanda, dan yeri sökülən vaxt” anlamlı “ala-toran” sözü “Kitab”dakı “alar taη” ifadəsinin fonetik deformasiyalarla sabitləşmiş forması kimi görünür. Müq.et: alar taη; ala–toran. Bunlardan birincisi, yəni “alar taη” metateza ilə işlənərsə, belə bir forma alınar: alatran. Bu fonetik tərkibdəki “tr” samitlərinin arasına “o” saitinin artırıla bil- məsi də dilimizdəki mümkün fonetik hadisələrlə səsləşir (alat- ran=ala-toran). Amma onu da qeyd etmək lazım gəlir ki, müasir
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 227
dilimizdə “toran” sözü müstəqil şəkildə təkcə “sübh gün çıxan vaxt, səhər çağı” yox, həm də “axşam qaranlığı çökdüyü zaman” mənasında işlənir. Fikrimizcə, bu, işıqdan qaranlığa (gündüzdən gecəyə) və əksinə, qaranlıqdan işığa (gecədən gündüzə) keçidi ifadə edən sözlərdən biri kimi götürülə bilər. Təsadüfi deyil ki, müasir dilimizdəki “ala-toran” sözünün birinci mənası da məhz “bir az qaranlıq, yarıqaranlıq, yarıişıq” kimi sözlər kontekstində təqdim olunur. “Kitab”da “alar sabah” birləşməsinin “alan sabah” (səhər ça- ğı) şəklində işlənməsi də müşahidə olunur: “Alan sabah sapa yer- də dikiləndə” (D-204). A.Məmmədova bunlardan birincisini qır- mızı anlamlı “al” morfemi ilə əlaqələndirir: “Alar kəlməsi hər hal- da qırmızı mənasını da ifadə edən al kökü ilə bağlıdır. Ola bilsin ki, səhər tezdən günəşin çıxmasından öncə göy üzünün qırmızı rəngə boyanması alar sözünün “sübh vaxtı” anlamını ifadə etmə- sinə gətirib çıxarıb” 1 . Müəllifin güman şəklində təqdim etdiyi “alar” sözü formasına görə zaman məzmunlu “kışar” (qış) və kü- zər (güz, payız) sözləri ilə eyni xətdə birləşir. Digər tərəfdən, “Ki- tab”da qızarmaq anlamlı “alarmaq” felinin dissimilyasiya hadisəsi nəticəsində “alalmaq” şəklində işlənməsinə təsadüf olunur: “Qa- zan bəg alaldı” (D-124)_. M.Kaşğarinin “Divan”ında isə “alar” şəklindədir: “talka alardı = üzüm qızardı” (III c., səh.229). Bu mə- nada “alan” sözü də “alar”ın fonetik variantı hesab oluna bilər. Maraqlıdır ki, “Kitab”da “alar” sözünün təkcə “alan” yox, həm də “ala” formasında işlənməsinə rast gəlinir: ala taηla (sübh tezdən, səhər çağı). “Ala taηla yeriηdən turı gəldiη, oğulu tutdurduηmu?” (D-194). Bunların üçü də eyni semantik yükə malikdir: alar taηla – sübh vaxtı, səhər çağı; alar sabah – sübh vaxtı, səhər tezdən; ala taηla – səhər tezdən. Bu isə həm də onu deməyə əsas verir ki, “alar” sözü müasir dilimizdəki “ala-toran” sözündə fonetik dəyi- şikliyə uğramış vəziyyətdə sabitləşib (yuxarıdakı şərhlərə bax: alar taηla = ala-toran).
1 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.22. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 228
ləri əsmək” (dan yelləri əsmək) kimi birləşmələrdə müşahidə ol- unur: “Taη ötdi, gün toğdı” (D-90); “Salqum-salqum tan yelləri əsdigində, Saqallu boz ac turğay sayradıqda” (D-21). Poetik siq- lətli bu tip misralar türk poetik təfəkkürünün zənginliyini açıq-ay- dın şəkildə göstərir. Burada onu da vurğulayaq ki, təbiət hadisələ- rinin, xüsusən də dan yerinin sökülməsinin bu cür obrazlı ifadəsi başqa xalqların ədəbiyyatı üçün də səciyyəvidir. Rus şeirinin klas- siklərindən biri Afonisi Fetin “Dan söküləndə” şeiri də dedik- lərimizi sübut edir. Həmin şeiri Qoca Xalidin tərcüməsində eynilə təqdim edirik: Gecə yanıb-tökülür: Ta dan yeri sökülür; Kölgə, tayaya doğru Çəkilir oğrun-oğrun; Üfüq nura bölünür; Safdı soyuq hava da, Quşlar dinir yuvada... Gün əzilib-büzülür, Qəlbə fərəh süzülür. Bədii tərcümənin bütün prinsiplərinə əməl olunmuş bu şeir parçasında Qoca Xalidin poetik ruhu, şirin və obrazlı dili qabarıq şəkildə görünür. O, sanki “Dan söküləndə” şeirini tərcümə etmə- yib, onu yenidən yaradıb. Açığını deyim ki, son dövrlərdə bu cür bədii tərcümələrə çox az rast gəlinir. Gün. (“gün” sözü həm də “gündüz” mənasını ifadə etdiyi üçün şərti olaraq bu bölməyə daxil edilir). “Kitab”da “gün” sözü- nün üç əsas mənada işlənməsi müşahidə olunur: gün (günəş məna- sında); gün (“24 saat” mənasında); gün (gündüz mənasında). Müqayisə və qarşılaşdırmalar göstərir ki, “Kitab”da “planet sisteminin işıq və istilik verən, közərmiş böyük şar şəklində olan mərkəzi göy cismi” anlamlı “gün” (günəş) sözü üstün mövqedə görünür: Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|