Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “-mə+-z+-lər+-di”
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 284
Keçmiş zamanın ikinci dərəcəli morfoloji göstəriciləri sıra- sında idi (-dı 4 ), imiş (-mış 4 ) formaları daha aktiv görünür. F.Cəli- lov bu formaları modallıq bildirmə kontekstində təhlil süzgəcin- dən keçirib: “modallılıq bildirən şəkilçilərin müxtəlif qovuşması (kombinasiyası) zaman münasibətlərini dəyişə bilir. Məsələn, gə- ləcək zamana aid modallıq idi, imiş formaları ilə qovuşduqda keç- mişə bağlanır: alardı (al-ar-idi), alacaqmış (al-acaq-imiş)...” 1 . Tür- koloji ədəbiyyatda da “idi”, “imiş” hissəcikləri keçmiş zamanın mürəkkəb formaları müstəvisində, daha dəqiqi, uzaq keçmiş, qəti gələcəkli keçmiş, qeyri-qəti gələcəkli keçmiş, bitməmiş keçmiş və davamlı keçmiş formaları başlığı altında təqdim olunur 2 . “Kitab”- da idi, imiş formasının keçmiş zaman mənasında işlənməsindən bəhs edən Ə.Dəmirçizadə yazır: “...müasir Azərbaycan dilində ol- duğu kimi, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları dilində də keçmiş zamanda icra edilmiş işi müxtəlif tərzdə ifadə etrmək üçün əsas “-dı...”, “-mış...”, “-ub...” keçmiş zaman şəkilçilərindən başqa, “-di”, “idi” və “-mış//-imiş” köməkçi feillərinin müxtəlif zaman şəkilçilərindən sonra felə bitişdirilməsindən və qoşulmasından da istifadə edilmişdir...” 3 . Bu qeydlərə, eyni zamanda türkologiyadakı digər nəzəri müddəalara istinad etməklə “Kitab”ın dilindəki idi(- dı 4 ), -imiş(-mış 4 ) formalarının qrammatik semantikası barədə aşağıdakıları söyləmək olar: “-mış 4 + -dı 4 forması uzaq keçmişdə icra edilmiş iş və hə- rəkəti ifadə edir. Bu, “Kitab”ın birinci boyunun birinci cümləsin- dən görünür: ”Bir gün Qam Ğan oğlı xan Bayındır yerindən tur-
4 + -dı 4 ”
forması sonrakı cümlələrdə eynilə təkrarla- nır ki, bu da birbaşa uzaq keçmiş mənasını qüvvətləndirməyə, eyni zamanda ahəngdarlığın yaradılmasına xidmət edir: “Şami günligi yer yüzinə dikdirmişdi. Ala sayvanı gög yüzinə aşanmışdı. Biη yerdə ipəg xalicəsi döşənmişdi”. Bir məqami da qeyd edək ki, bu
1 F.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, 1988, səh.252. 2 Müasir Azərbaycan dili. II cild, Bakı, 1980, səh.331-336. 3 Ə.Dəmirçizadə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili. Bakı, 1959, səh.88. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 285
cümlələrdə, daha doğrusu, “Kitab”ın birinci boyunun birinci ab- zasında temporallığın həm morfoloji (-mış 4 + -dı 4 ), həm də sintak- tik vasitələri (bir gün) keçmiş zaman mənasını ifadə edir. Bu isə o deməkdir ki, uzaq keçmiş mənası temporallığın morfoloji və sin- taktik vasitələrinin zəncirvari bağlılığı, sintezi kontekstində yara- dılıb. Qarşılaşdırmalar göstərir ki, “-mış 4 +-dı
4 ”
forması “Kitab”da üstün mövqedə görünür. Hətta I boyun 1-ci abzası boyların əksə- riyyətində, demək olar ki, eynilə təkrarlanır. Burada IV boyun ilk abzasından bir neçə cümləni təqdim etməklə kifayətlənirik: “Bir gün Ulaş oğlı Qazan bəg yerindən turmışdı. Qara yeriη üzərinə otaxların tikdirmişdi. Biη yerdə ipək xalicəsi döstərmiş idi...”. Bu cümlələrdəki turmışdı, tikdirmişdi, döşətmişdi sözlərindəki “-mış 4
+ -dı 4 ” forması sonrakı cümlələrin xəbərlərində də təkrarlanır: aşanmışdı, dərilmişdi, salınmış idi, qurulmışdı, düzilmişdi, otur-
bir vaxtda yerinə yetirildiyini bildirir. Dilçiliyimizdə “-ar+ -dı” morfemlərinin qeyri-qəti gələcəkli keçmiş zaman forması kimi təqdimi də təsadüfi deyil. Qeyd edək ki, “-mış 4 + -dı
4 ”
forması kimi, “-ar+ -dı” forması da “Kitab”ın dili üçün səciyyəvidir: “Bəg- ləri basub, Qazan ögində oturardı. Kimsəyə iltifat eyləməzdi”, “Kitab”ın dilindəki “-ar+ -dı” formasının mətnin müasir şəklində bəzən “-ır+-dı” formasında verilməsinə rast gəlinir: “Oğuzıη, ol kişi təmam bilcisiydi – nə diyərsə, olurdı. Ğaibdən dürlü xəbər söylərdi. Həq təala anıη köηlinə ilham edərdi...” – “O kişi oğuzla- rın kamil bilicisi idi: nə deyirdisə, olurdu. Gələcəkdən qəribə xəbərlər söyləyirdi. Allah onun könlünə ilham verirdi”. Fikrimcə, mətnin qədim şəklindəki “-ar+ -dı” (yuxarıdakı nümunə nəzərdə tutulur) bitməmiş keçmişin yox, qeyri-qəti gələcəkli keçmişin for- masıdır. Çünki qeyri-qəti gələcəkli keçmiş zamanda “ifadə olun- muş iş və hərəkət bitməmiş keçmiş zamana nisbətən daha uzağa, həm də qeyri-müəyyən vaxta aid olur, digər tərəfdən, qeyri-qəti gələcəkli keçmiş zamanda daha çox təkrarlı iş, hal və ya hərəkət
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 286
ifadə edilir” 1 . Təqdim etdiyimiz nümunələrdəki xəbər söylərdi, ilham edərdi vahid-lərində də məhz qeyri-qəti gələcəkli keçmiş zamana aid xüsusiyyətlər müşahidə olunur. Qeyri-qəti gələcəkli keçmiş zaman formasının (-ar+-dı) felin inkar şəkli ilə işlənməsinə “Kitab”da az təsadüf olunur:“-mə+-z+-lər+-di” (-mə+-z+-di). “iş- ləməzlərdi” (işləməzdilər): “Hər nə iş olsa, Qorqut ataya tanışınca
“Kitab”ın dilində qeyri-qəti gələcəkli keçmiş zaman forma- sının (-ar 2 + -dı 4 ) ardıcıl verilmiş cümlələrin sonunda işlənməsi müşahidə olunur ki, bu da, bir tərəfdən, ahəngdarlıq yaratmağa, digər tərəfdən, isə poetik mənanı qüvvətləndirməyə xidmət edir: Qaraqucda Qazlıq atuma binərdim! Əgin bərk dəmür tonım geyərdim! Qara polad uz qılıcım belümə bağlardım! Alın-başa qunt işığım urardım! Qarğu talı altmış tutam sügümi əlümə alurdım. Ala gözlü bəgləri yanıma salardım! Qavat, mən bu işi tuysam, saηa böylə gəlürmiydim?!... Bu parçadakı alurdım (alırdım) və gəlürmiydim (gələrdim- mi) feillərində “-ar 2 + -dı 4 ” əvəzinə, “-ur+ -dı” forması işlənib ki, bu da normal hesab oluna bilər. Çünki tarixən həmin formalar si- nonim morfemlər kimi işlənib. Təqdim etdiyimiz parçanın ümumi semantik yükü “ - ar 2
+ -dı 4 ” ilə yanaşı, “-ır 4 + -dı
4 ” formasının da qeyri-qəti gələcəkli keçmiş zaman mənasında işləndiyini göstərir. Həmin sözlərin mətnin müasir şəklində (Bakı, 1988-ci il nəşri nəzərdə tutulur) “alurdım=götürərdim”, “gəlürmiydim= gələr- dim?!” şəklində sadələşdirilməsi də dediklərimizi sübut edir. Bü- tün bunlar bir həqiqəti də söyləməyə imkan verir: təhkiyəçi “döyü- şə hazır vəziyyətdə olmamaq” semantikasını qeyri-qəti gələcəkli keçmiş zaman formasının (-ar 2
+ -dı 4 ) təkrarlanması kontekstində ustalıqla canlandıra bilib.
1 Müasir Azərbaycan dili. II cild, Bakı, 1980, səh.335. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|