Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 293
konkret desək, “dönq (Günəşin dönməsini (əyilməsini) ifadə edən “dön” felinin ilkin formalarından biri) →dünq→düq (keçmiş za- manın ilkin forması) = -dı 4 şühudi keçmiş zamanın tam sabitləş- miş forması” kimi tezislər problemə tam yeni müstəvidə yanaşma- ğı diktə edir. İlk olaraq qeyd edək ki, “dön//dünq→düq= -dı 4 ”
formaları da Günəş işığının hərəkət trayektoriyasına uyğun şəkildə yaradılıb” − fikrini reallaşdırır. Bu mənada aşağıdakı arqumentlə- rə diqqət yetirək: − qədim türk abidələrinin dilində işıq, parıltı anlamlı yarık//yaruk//yar, eyni zamanda işıldamaq, parlamaq, işıqlanmaq anlamlı “yaru” sözü işlənib. “Tan tanlardı udu yir yarudı, udu kün toğdı... Dan söküldü, ardınca yer işıqlandı, ardınca gün doğdu” 1 . Deməli, “yar” sözü Günəş işığı görünən an, vaxt mənasını da ifadə edə bilərdi. Qeyd edək ki, indiki zaman mənası Günəş işığının hə- rəkət trayektoriyasına uyğun olaraq hər saniyə dəyişir: geridə qa- lan hər saniyə keçmiş zaman olursa, irəlidə gözlənilən hər saniyə də indiki və gələcək zaman olmaqla növbələşir. Hər üç halda, da- ha dəqiqi, hər üç zamanda meyar məhz Günəşin hərəkət trayek- toriyası götürülə bilər. Bu mənada qədim türk dilindəki işıq, parıltı anlamlı “yar” sözünün qrammatik zaman funksiyasında çıxış edə bilməsi qədim türk düşüncəsi üçün məntiqli və təbii hesab oluna bilər;
− işıq, parıltı anlamlı “yar” leksemi ilə indiki və gələcək za- man formaları fonetik tərkibcə çox yaxındır. Məsələn, Orxon-Ye- nisey abidələrindəki -ır 4 (indiki zaman forması), -ar 2 (qeyri-qəti gələcək zaman forması), “Kitab”ın dilindəki -ar, -ər, -ur, -ür (in- diki və gələcək zaman forması) şəkilçiləri ilə “yar” sözü fonetik tərkibcə oxşardır. Türkiyə türkcəsində -yor, türkmən dilində -yar, - yər şəklində işlənən indiki zaman formaları isə bütün parametrlə- rinə görə “yar” leksemi ilə eyni xətdə birləşir;
1 Ə.Rəcəbov, Y.Məmmədov. Orxon-Yenisey abidələri. Bakı, 1993, səh.192, 197. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 294
− qədim türk yazılı abidələrində, o cümlədən “Kitab”ın dilin- də işlənmiş gələcək zaman məzmunlu “yarın” (sabah) isminin kök morfemi (yar) forma və semantikasına görə həm “yar” leksemi, həm də indiki və gələcək zaman formaları (-ar 2 , -ır 4 , -yor, -yar, - yər) eyni yuvaya daxil olur. Əlavə edək ki, “yarın” (sabah) sözü Türkiyə türkcəsində ədəbi dil səviyyəsində eynilə mühafizə olu- nur; − yuxarıdakı qeydlər -acaq 2 gələcək zaman formasının eti- moloji əsaslarına da işıq sala bilər. Fikrimizcə, -acaq 2 forması za- man məzmunlu iki morfemin (-a+çağ) sintezi əsasında yaranıb: bunlardan birincisi “yar” leksemi əsasında yaranmış -ar 2 (indiki və gələcək zaman forması) şəkilçisinin qısaldılmış forması (-a 2 ) kimi görünür. “Kitab”ın dilində işlənmiş ölə (ölər), qala (qalar) forması da (“Yarınkı gün mən öləm, oğlım qala” – “Sabahkı gün mən ölərəm, oğlum qalar”) -acaq 2 şəkilçisindəki “-a” elementinin “-ar” şəkilçisinin qalığı olduğunu təsdiqləyir. Yeri gəlmişkən, bu barədə türkologiyada kifayət qədər bəhs olunub. Məsələn, bu problemi Orxon-Yenisey abidələri kontekstində araşdırmış Ə.Rə- cəbli yazır: “Qədim türk yazılı abidələrinin dilində felin indiki- gələcək zamanı feil əsaslarına samitlə bitən feillərdə -a, -ə, saitlə bitən feillərdə -y şəkilçisini artırmaqla əmələ gəlir. İndiki-gələcək zamanda zaman şəkilçisindən sonra şəxs əvəzlikləri ilə eyni fone- tik tərkibə şəxs şəkilçiləri artırılır; məsələn; ...iliηiz üçün kazğanu öz kuy yıta siz (Y28) ”eliniz üçün qazanaraq öz eviniz üçün ağla- yırsınız”. İniliη böri uça (Y28). “Kiçik qardaşım qurd uçar...” 1 .
Yaxud “a” elementinin mənşəyi ilə bağlı fikirləri saf-çürük edən, eyni zamanda problemə tarixi-linqvistik prizmadan yanaşan K.Bə- şirov göstərir: “...əksər dilçilər bu fikri dəstəkləyirlər ki, “a” ele- mentı indiki və ya qeyri-müəyyən gələcək zamanın şəkilçisi “-ar”- dan samitin düşməsi ilə yaranmışdır. Bunu müasir türk dillərinin bir çoxunda “a” və “ar” elementlərinin indiki zaman funksiyasında paralel işlənməsi də sübut edir: baram-barırım (başqırd); barüma–
1 Ə.Rəcəbli. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. I hissə, Bakı, 2006, səh. 562-563. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 295
barırma (qaraçay-balkar); kələsən-kələrsən (özbək) və s.” 1 ; -acaq
2
şəkilçisindəki “caq” elementinin vaxt, zaman anlamlı “çağ” sözü əsasında yaranması da türkoloji ədəbiyyatda kifayət qədər əsaslan- dırılıb. Bu mənada “yar (işıq)→ar→a+çağ(-caq 2 ) = -acaq 2 ” modeli real hesab oluna bilər. Daha asan qavranılsın, - deyə -acaq 2 gələ- cək zaman formasının mənşəyi ilə bağlı nisbətən sadə bir modeli də təqdim etməyi zəruri hesab edirik: “yarın (sabah) + çağ (vaxt, zaman) = yar +çağ + - ar+çağ = -a 2 + -caq 2 = -acaq
2 ”.
Yeri gəlmişkən, türkologiyada “çağ” sözünün sinkretik kö- künə də münasibət bildirilib. Məsələn, B.Xəlilov yazır: “sa – sin- kretik kökü “vaxt, zaman” mənasında da olmuşdur: sa = çak. Bu fakta görə deyə bilərik ki, “vaxt, zaman” mənalı “çağ” sözü ilə sinkretik sa – kökü arasında əlaqə vardır. sa~ça – (ça – k//çağ) 2 ... Yekun olaraq qeyd edək ki, -acaq 2 şəkilçisinin formalaşma və inkişaf tarixi də maraqlıdır. Müşahidələr göstərir ki, “Kitab”ın dilində -acaq 2 şəkilçisi qəti gələcək zamanın qrammatik forması kimi yox, gələcək zaman məzmunlu feli sifət şəkilçisi kimi iş- lənib. Məsələn, “Bu yığılacaq evdə un yoq...”. Bu tip cümlələrdəki -acaq 2
şəkilçi haqqında nə M.Kaşğari “Divan”ında, nə də İbn Mühənna lüğətində heç bir məlumat yoxdur. Bu şəkilçi, ola bilsin ki, son dövrlərdə törəmiş; buna görə də bu şəkilçinin “Kitabi-Dədə Qorqud”da hər hansı bir mənada işlənməsi, ümumən felin gələcək zaman şəkilçisi olan “-acaq, -əcək” morfeminin tarixi nöqteyi- nəzərindən də tədqiq edilməli bir faktdır” 3 .
Türkoloji ədəbiyyatda indiki və gələcək zaman forması kimi “-r” şəkilçi morfemindən də geniş şəkildə bəhs olunub. Burada bəzi izahları saf-çürük etmək lazım gəlir. İlk olaraq Ə.Dəmirçiza- dənin fikirlərinə diqqət yetirək: “Buradakı cümlələrdən birincisin- də (“Kitab”dan verilmiş cümlələr nəzərdə tutulur – Ə.T.) “uyu–r”
1 K.Bəşirov. Oğuz qrupu türk dillərində qrammatik morfemlər.Bakı,2009,səh.141. 2 B.Xəlilov. Fellərin ilkin kökləri. Bakı, 1998, səh. 150. 3 Ə.Dəmirçizadə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili. Bakı, 1959, səh.63. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|