“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
308
-ası, -əsi (lazım şəklinin forması). Gələcək zaman məzmunlu
bu forma “Kitab”ın dilində o qədər də intensiv görünmür: “Bəli
xanım, bulasıyam...”; Burada bir məqamı da qeyd edək ki, H.Mir-
zəzadə Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində işlənən -ası
2
forma-
sını felin lazım şəklinin şəkilçisi kimi deyil, gələcək zamanın bir
növü kimi izah edir: “-(y) -əsi, -ası şəkilçisi ilə - (y) -əcək, -acaq
şəkilçisi arasında möhkəm məna əlaqəsi olmuş, hər iki forma qəti
gələcək zamanı bildirmişdir... –(y)-əsi, -ası şəkilçisi ilə düzələn
gələcək zaman çox hallarda üçüncü şəxslə ifadə edildiyi üçün
özündən sonra –dır şəkilçisi qəbul etmişdir...”
1
. Bu qeydlərlə razı-
laşmaq olar. Amma “Kitab”ın dilindəki nümunələr (bulasıyam,
xərab olası...), eyni zamanda sonrakı dövr ədəbi dilimizdəki fakt-
lar (varəsidür – Q.Burhanəddin; yanasıdır – Nəsimi; Əfğan edəsi-
dur – Xətai; məfhum olasıdur – Kişvəri...) -ası
2
şəkilçisini felin
lazım şəklinin forması kimi təqdim etməyə imkan verir. Bu forma
müasir ədəbi dilimizdə tam sabitləşmiş şəkildədir.
Buraya qədər dediklərimiz “Kitab”ın dilindəki -ayın, -əyin,
-ayım, -əyim, -ğıl, -gil, -sun, -sün, -avuz, -əvüz, -alım, -əlim,
-yalım, -yəlim, -ıη, -iη, -uη, -üη, -iηüz, -üηüz, -ηüz, -sunlar,
-sünlər (əmr şəkli üzrə şəxs sonluqları), -a
2
(arzu şəkli), -sa
2
(şərt
şəkli), -maq
2
+gərək, -sa
2
+gərək (vacib şəkli), -ası
2
(lazım şəkli)
formalarının gələcək zamanın ikinci dərəcəli
morfoloji göstəricilə-
ri kimi çıxış etdiyini qabarıq şəkildə göstərir.
Feli sifət şəkilçiləri. Türkoloji ədəbiyyatda
–acaq
2
, -ası
2
, -
malı
2
, -ar
2
, -ır
4
və s. şəkilçilər təkcə feil şəkillərinin formaları ki-
mi yox, həm də gələcək zaman məzmunlu feli sifət şəkilçiləri ki-
mi təqdim olunur. -ar
2
və -ır
4
şəkilçiləri barədə K.Bəşirov yazır:
“Bu şəkilçilər bir çox türk dillərində gələcək zamanla yanaşı, in-
diki zamanı da ifadə etdiyindən türkologiyada bu şəkilçilərlə ya-
ranan feli sifətlər indiki və indiki-gələcək zaman feli sifətləri də
adlanır. Bu onunla izah olunur ki, həmin şəkilçilər hərəkəti gələ-
cəyə bağlamaqla yanaşı, ona daimilik əlaməti verərək ismə çevir-
1
H.Mirzəzadə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990, səh.160.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
309
mək imkanı yaradır”
1
. -ar
2
şəkilçili feli sifətlərin bu cür qrammatik
semantikasından əvvəlki səhifələrdə bəhs etdiyimiz üçün, eləcə də
-malı
2
forması “Kitab”ın dilində işlənmədiyinə görə burada yalnız
gələcək zaman məzmunlu -acaq
2
və -ası
2
feli sifət şəkilçilərini
“Kitab”ın dili kontekstində araşdırmağı məqsədəuyğun bilirik:
–acaq
2
. Qeyd etdiyimiz kimi, -acaq
2
şəkilçisi “Kitab”ın di-
lində qəti gələcək zaman forması kimi yox, feli sifət şəkilçisi kimi
işlənib: yatacaq yer. “...yatacaq yerim genə bu xərab olasıydı”;
yığılacaq (yıxılacaq) ev. “Neyləyim, bu yığılacaq evdə un yoq,
ələg yoq” verəcəgi qız. “Nə oturarsan, sultanım, Baybican bəg ol
saηa verəcəgi qızı Beyrəgə verdi”;
–ası
2
. Bu forma -acaq
2
şəkilçisindən fərqli olaraq “Kitab”ın
dilində həm lazım şəklinin, həm də feli sifətin morfoloji göstəri-
cisi kimi çıxış edir: lazım şəklinin şəkilçisi kimi: “bulasıyam”.
“Bəli xanım bulasıyam”; “xərab olasıydı”. “...yatacaq yerim genə
bu xərab olasıydı”; “xərab olası”. “Bu evi xərab olası! Ərə varalı-
dan bərü dəxi qarnım toymadı, yüzim gülmədi”; feli sifət şəkilçisi
kimi: “varası”. “Sən varası kafər degül”; Amma bu da var ki, -ası
2
forması “Kitab”ın dilində iki qrammatik funksiyada çıxış etsə də,
üstün mövqedə deyil. XVII əsrdən sonrakı dövr ədəbi dilimizdə
isə həm lazım şəklinin, həm də feli sifətin morfoloji göstəricisi
kimi tam sabitləşib.
Feli bağlama şəkilçiləri. “Kitab”ın dilində işlənmiş bir sıra
feli bağlama formaları gələcək zaman məzmunlu feli sifətlərdən
fərqli olaraq, birbaşa gələcək zamanı bildirmir, gələcəkdə yerinə
yetiriləcək iş və hərəkəti ifadə edir, “bu halda feli bağlama ilə ifa-
də olunan hərəkətin gələcək zamanda icra ediləcəyi nəzərdə tutu-
lur”
2
. Bu cür feli bağlamalara mətn daxilində diqqət yetirək:
–anda
2
. Bu forma “Kitab”ın dilində intensivliyi ilə fərqlənir:
götürəndə. “Ağır sancaq götürəndə müsəlmanlar artxası olsun!”;
1
K.Bəşirov. Oğuz qrupu türk dillərində qrammatik morfemlər. Bakı,2009,səh.200.
2
İ.Tahirov. Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası. Bakı, 2007,
səh.204.