“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
49
lüb. Qeyd edək ki, qorqudşünaslıqda Ğəflət qoca “qoqar”, İlək
qoca isə ilik (eliq) etnonimi ilə əlaqələndirilir. Buŋlu qoca ilə Ya-
pağlu qoca isə, əslində, adi adamlar deyil. ən azı ona görə ki, Tə-
pəgöz kimi qaniçənin yemək bişirəni statusunda çıxış edirlər. Həm
də bu statusu reallaşdıran müdriklər müdriki Dədə Qorquddur:
“Dədə Qorqud döndi. Oğuza gəldi. Aydır: “Buŋlu qoca ilə Yapağ-
lu qocayı Dəpəgözə verüŋ, aşın pişürsün!” (D-220).
– “toquz qoca başları” rütbəsindəki “toquz” uğurlu, sakral bir
rəqəm kimi düşünülə bilir. Bu da M.Kaşğarinin “Divan”ında iş-
lənmiş “tokuz tuğluğ xan=doqquz tuğlu xan və ya xaqan” ifa-
dəsindəki “tokuz” sözü ilə eyni xətdə birləşir: “Xanın vilayəti nə
qədər çox, dərəcəsi nə qədər yüksək olursa-olsun, tuğu doqquzdan
artıq ola bilməz. Çünki bu, uğurlu rəqəmdir” (MK. III, Bakı, 2006,
s.135.).
Basat. VIII boyun əsas qəhrəmanlarından biridir; XII boyda
da müşahidə olunur. Basat adının mənası barədə 1999-cu ildə
“boy”un semantik tutumuna əsasən söylədiklərimi cüzi dəyişmə-
lərlə yenidən təqdim etməyi məqsədəuyğun bilirəm: “İgidlik sim-
vollu Basat şəxs adında “at basubən” feli birləşməsinin (“...apul-
apul yürüyişi adam kibi. “At basubən, qan sümürər” cümləsindəki
birləşmə nəzərdə tutulur) sintaktik-semantik yükü daşlaşmış və-
ziyyətdədir. Dəqiq desək, “at basubən” birləşməsində -uban feli
bağlama şəkilçisi ellipsisə uğramış, qeyri-müəyyən təsirlik halda-
kı “at” zooleksemi isə “bas” felindən sonra işlənmişdir: at basu-
bən=at bas=basat (Basat)”
1
. Bir sıra ifadələrdə Basatın səciyyəvi
cəhətləri göstərilir, igidliyi qabardılır. Onun bədii təyini kimi çıxış
edən bəzi misralara diqqət yetirək:
Avcına sığmayan əlüklü oxlı,
Ərdil təkə buynızından qatı yaylı
İç Oğuzda, Taş Oğuzda adı bəllü,
Aruz oğlı xanım Basat, maŋa mədəd!
1
Ə.Tanrıverdi. “Kitabi-Dədə Qorqud”un söz dünyası. Bakı, 2007, s.68.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
50
Bu misralarda Basatın iki keyfiyyəti açıq-aydın görünür:
lələkli oxu ovucuna sığmır, bərk yayı təkə buynuzundandır; adı İç
Oğuz və Daş Oğuzda məşhurdur.
“...Mənim adım sorarsaŋ – Aruz oğlı Basatdır” cümləsinin
məna yükü Basatın qohumluq əlaqələrini dəqiqləşdirməyə, əsasən,
kifayət edir (bax: Aruzun qohumluq əlaqələri). Amma dəqiq-
ləşdirmə prosesində Basatın dilindən verilmiş bir sıra cümlələrin
də rolunu inkar etmək olmaz. Belə ki, həmin cümlələrdə Basat
doğma qardaşı “Qıyan”ın adını konkret olaraq ifadə edir: “Qarın-
daşım Qıyanı öldür-mişsən”. Basatın dilindən verilmiş bu misraya
sintaktik bütöv daxilində nəzər salaq:
“Mərə qavat! Ağ saqallu babamı ağlatmışsan,
Qarıcıq ağbirçəklü anamı bozaltmışsan.
Qarındaşım Qıyanı öldürmişsən.
Ağca yüzlü yengəmi tul eləmişsən.
Ala gözlü bəbəklərin öksüz qomışsan....”
Məhz bu tip parçaların sintaktik-semantik tutumuna söykən-
məklə bir neçə məsələyə aydınlıq gətirmək olar: Təpəgöz Basatın
atasını ağladıb, anasını incidib, Qıyan adlı qardaşını öldürüb, yen-
gəsini (böyük qardaşının arvadını) dul, uşaqlarını yetim qoyub...
Burada bir cəhəti də qeyd etmək lazım gəlir: digər sintaktik bü-
tövlərdə Qıyan Səlcikin arvadı və uşaqları barədə informasiyalara
təsadüf olunmur. Beləliklə, Basatın qohumluq əlaqələri barədə
aşağıdakıları söyləmək olar:
atası – Aruz
anası – adı çəkilməsə də, mətndə ona işarə olunur (qarıcıq
ağbirçəklü anam)
qardaşı – Qıyan Səlcik
qardaşı oğlu – Dondar (Qıyan Səlcikin oğlu)
qardaşı arvadı, yengəsi – Qıyan Səlcikin arvadı (mətndə ona
birbaşa işarə edilir ... ağca yüzlü yengə)
bibisi – Aruzun bacısı, Qazanın və Qaragünənin anası
bibisinin əri – Ulaş
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
51
bibisi oğlu – Qazan (Ulaşın oğlu)
bibisi oğlunun arvadı, bibisi gəlini – Burla xatun
bibisi oğlunun qayınatası – Bayındır
bibisi oğlu – Qaragünə (Ulaşın oğlu)
bibisi oğlunun oğlu, bibisi nəvəsi– Uruz (Qazanın oğlu)
bibisi oğlunun oğlu, bibisi nəvəsi - Qarabudaq (Qara-
günənin oğlu)
bibisi oğlunun qızı, bibisi nəvəsi – Qazanın qızı, Qarabuda-
ğın arvadı (“...gəlübən Qazanıŋ qızın ərliklə alan... Qarabudaq).
Bu cümlənin semantikası obrazların qohumluq şaxəsini bir az da
genişləndirməyə imkan verir: Qarabudaq Qazanın təkcə qardaşı-
oğlu yox, həm də kürəkənidir; Basatın bibisi nəvələri ailə qurub
(Qaragünənin oğlu ilə Qazanın qızı); Basatın bibisi oğulları quda-
dır (Qazan və Qaragünə)
əmizadələri – Baybican, Dəli Qarçar, Banıçiçək
Şübhəsiz ki, Basatın Oğuz cəmiyyətindəki rolunu həm də bu
cür qohumluq əlaqələri kontekstində işıqlandırmaq mümkündür
(sonrakı səhifələrə bax).
Baybörə. “Kitab”da Qam börə, daha çox isə Baybörə şək-
lində işlənmişdir. Qorqudşünaslıqda bu adın komponentləri belə
izah olunur: qam-şaman, börü-qurd, bay-varlı, dövlətli. “Qam bö-
rəniŋ oğlı Bamsı Beyrək” modelində onun Beyrəyin atası olması
birbaşa görünür. “Baybican bəg aydır: ...mənim qızım Baybörə
bəg oğlına beşikkərtmə yavuqlı olsun!” cümləsində isə Baybörə
ilə Baybicanın quda olacağına açıq-aydın işarə olunur. Baybörənin
qohumluq münasibətlərinə də məhz bu tip detallar kontekstində
aydınlıq gətirmək olar:
babası, nənəsi, atası və anası haqqında məlumatlara rast
gəlinmir
arvadı – mətn kontekstində anlaşılır (...Beyrəgiŋ atası-anası
aydır...)
oğlu – Beyrək
qızları – mətndə adları çəkilmir, amma onlara işarə edilir:
“Beyrək dəxi yedi qız qarındaşını yedi yigidə verdi”. Bu cümlənin
Dostları ilə paylaş: |