Mikrobiologiya (Ma’ruza matnlari)

kiruvchi metionin, sistin, sistein aminokislotalari tarkibiga kiradi va oqsil 

sintezida sulfgidrid boglari yordamida aminokislotalar, birikishini vujudga 

keladi. Bu oqsillar o‘simlik, hayvon va mikroorganizmlar hujayralarida 

mavjuddir. Oltingugurtning organik va anorganik shakllari tuproqda 

mikroorganizmlar ta’sirida turli o‘zgarishlarga uchraydi, bunga tashqi muhit 

ta’siri ham bo‘ladi. Bularning aylanishida asosan aerob Tiobakteriyalar va 

anaerob Disulfovibrio bakteriyalari ishtirok etadilar. O‘simliklar sulfatni 

o‘zlashtiradi va uni organik birikma tarkibiga o‘tkazadi. Hayvonlar va 

bakteriyalar uni vodorod sulfidga aylantiradilar, oltingugurt  bakteriyalari yana 

sulfat holatga aylantiradilar. 

 

2. Anorganik oltingugurt birikmalari oksidlanishi va qaytarilishiga.

 

Qaytarilgan oltingugurtning faol oksidlovchilari tion bakteriyalarining ko‘pgina 

turlari, fotosintezlovchi purpur va yashil oltingugurt bakteriyalari, 

sianobakteriyalar hamda Basillalar, Psevdomonas, aktimonomisetlar va 

zamburuglar (penisillium, Aspergillis) kabi xemoorganogeterotrof organizmlar. 

Tuproqda oltingugurtni oksidlovchi mikroblardan Tiobakteriyalar keng 

tarqalgandir. Oltingugurt oksidlanishi. 

 S---S

2 

O

3

-2

----S

4

O

6

2-

---- S

3

O

6

2-

---SO

3

2-

----SO

4

2- 

 

tiosulfat     tetrotionat   tririonat    sulfit    sulfat     

hosil bo‘lishi bilan sodir bo‘ladi. Hozirgi zamon tushunchasi bo‘yicha muhitdan 

oltingugurt Triobakteriyalarning volyutin bilan to‘lgan hujayra vakuolasiga 

diffuziya yo‘li bilan kiradi va kerakli vaqtda uning muxtojligiga qarab 

oksidlanadi. 

  Tiobakteriyalar (T.denitrifikanasdan boshqalari) obligat aerob 

hisoblanadilar. Ular rangsiz bir hujayralik (Agromatkum, Tiobakterkum, 

Makromonas, Tiospira va x.k. avlod vakillari) sferik, ovalsimon, 

tayoqchasimon va egilgan shaklda, xarakatchan va xarakatsiz grammanfiy 

organizmlarga, shuningdek, ko‘p hujayralik rangsiz ipsimon shakldagi ko‘p 

(Beggiatoa, Tiorloka, Tiotrike avlodiga mansub) mikroorganizmlarga bo‘linadi. 

Yuqoridagilar avlod vakillarining oltingugurtni oksidlanishi va 

organikmoddalaridan foydalanishi isbotlangan. Ammo, SO

2

 ni o‘zlashtirishi 

isbotlangan emas. 

 

 

Fotosintezlovchi purpur va yashil oltingugurt bakteriyalari ham 

oksidlanish qobiliyatiga ega. Ammo ular asosan vodorod sulfidli muhitda 

yashaganligi uchun, tuproqda katta rol o‘ynaydilar. 

 Xemoorganogetrotrof organizmlar Basilus Psevdomonas. 

Aktinomisealar va ba’zi zamburuglar) kukunsimon oltingugurtni oksidlaydilar. 

 

Oltingugurt sulfatli birikmalarni qaytaruvchi mikroorganizmlarga kelsak, 

ular ikki spora hosil qilmaydigan (Desulfovibrio) va spora hosil qiladigan 

(Desulfatomakulum) vakillaridir. Bulardan birinchi guruh obligat anaeroblar, 

Mezofil (optimal harorat 30

o

 S), dengiz suvida chuchuk suvda, tuproqda 

uchraydilar. Ikkinchi guruh vakillari grammanfiy to‘gri va egilgan 

tayoqchasimon bakteriyalar bo‘lib, chuchuk suv, tuproq, issiq muhit, buzilgan 

maxsulot, hasharotlar ichagi va hayvonlar chandiqlarida uchraydilar. Ularda 

---

sulfatlarni vodorod sulfidgacha qaytariladi. Vodorod sulfid zaxarli suv, 

tuproqda ko‘p yigilsa hayvonlar va o‘simliklarni o‘ldiradi. 

 

Shu bilan birga bu organizmlar geologik jarayonlarda ahamiyatli, 

oltingugurtli rudalarni vodorod sulfid hosil qiladi va undan oksidlanish 

natijasida sanoat uchun zarur oltingugurt olish mumkin   . 

 

3. Fosforli organik birikmalar o‘zgarishi.

 O‘simliklar oziqlanishidagi 

ahamiyati bo‘yicha fosfor azotdan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Fosfor 

tuproqda, o‘simliklarda va mikroorganizmlarda, organik va anorganik 

birikmalar tarkibida uchraydi. Tuproqda fosfor har xil holatda bo‘ladi. 1.Kalsiy 

fosfatlar (apatit, oksiapatit, ftorapatit, fosforitlar) fosfat yoki temir oksifosfati 

(vivianit) holdagi birlamchi minerallar hamda uchraydi. 2. Har xil tuproqlardagi 

fosforning 25-28% ni organik shaklda uchrab, tuproq organik moddasining 

0,5-2% gacha miqdorini tashkil etadi. Tuproqga fosfor o‘simlik, hayvon 

qoldiqlari va minerpal o‘gitlar orkali kiradi. Qishloq  xo‘jalik o‘simliklari 

tarkibida 0,05-0,5% fosfor bo‘ladi. O‘simliklarda ham hayvonlardagi kabi 

organik formada (fitin, fosolipidlar, NK, ATF va x.k.) mavjud bo‘ladi.  Azot, 

oltingugurtlar to‘qimalarda qaytarilgan shaklda uchrasa, fosfor fosfatlar holida 

oksidlanishgan shaklda uchraydi. 

 

Organik shakldagi fosfor parchalanishini Psevdomonas, Basillus 

avlodiga mansub bakteriyalar, Penisillium, Aspergillus, Rizopus, Trixotekium, 

Alternariya avlodi vakillari, aktinomisetlar va boshqa mikroorganizmlar amalga 

oshiradilar. Organik moddalarni parchalanish jarayonida o‘z hujayralarida 

ma’lum miqdorini olib qoladilar. Shuning uchun fosfor yetishmaydigan 

tuproqlarga fosforning organik shaklini kiritishi o‘simliklar fosforlik oziqlanishini 

yaxshilaydi. 

 

4.Fosforli noorganik birikmalar o‘zgarishi.

 Tuproqdagi anarganik 

fosforning ko‘pchiligi erimaydigan shaklda bo‘ladi. Apatit, oksiapatit, fosforit 

(neytral va ishqoriy reaksiyali tuproqlarda uchraydi) alyuminiy va temir 

fosfatlar (kislotali tuproqda uchraydi) sh birikmalar jumlasiga kiradilar. Bu 

minerallar o‘simlikga o‘zlashtirilmaydi. Shuning uchun mikroorganizmlarga 

faoliyati ijuda axamiyatlidir. Chunki ular ana shu minerallarni o‘simlik 

o‘zlashtiradigan xolatga aylantirib beradilar. Bunday mikroorganizmlarga 

bakteriyalar, aktinomisitlar, zamburuglarni Pisevdovmonas, Besilllus, 

Mikrokokus, Muobakterium, Penisellium, Aspergilus avlodi vakillari kiradilar. 

Fosforning menerallari parchalanishi tuproqda SO

2

 va xar xil kislotalar xosil 

bo‘lishi bilan yuoglangandir. Tuproqda mikroorganizmlar nafas olishi, bichgish 

jarayonlaridan ajralib chiqan SO

2

 fosfatlarni eruvchan gidro fosfatlarga 

aylantiradi va ularni o‘simliklar o‘zlashtiradilar. Ba’zi xolatlarda fosfatlarni 

nitrifikatsiyalovchi bakteriyalar faoliyati natijasida xosil bo‘lgan nitrit kislota 

xam eruvchan xolatga aylantirib bera oladilar. Bularning xammasi o‘simlikka 

fosforining o‘zlashtirilishini yaxshilaydi, o‘sishi rivojlanish kuchayib xosildorlik 

oshishiga olib keladi.  

 

5.Tarkibida temir bo‘lgan organik birikmalar minerallanishi.

 Temir 

kam miqdorda bo‘lsa xam xamma tirik organizmlar uchun eng zarur element. 

Inson qonidan boshlab mikroorganizmlardagi nafas olish fermentlaigacha 

---