MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Misir S əfərov
- 2. Köhn əlmiş sözlər.
Misir S əfərov 196 likl ərini əks etdirə bilməyən yazıçının üslubu xoşa g əlmir” 26 . Bu m ənada qeyd etməyə ehtiyac vardır ki, Ə.Əbül- h əsən ümumişlək sözləri işlədərkən onun miqdarı arxa- sınca qaçmamış, məhz sözün məna tutumunu, ifadə çalarlığını daim diqqət mərkəzində saxlamışdır. Məzmuun il ə formanın vəhdəti, kəmiyyət ilə keyfiyyətin uğurlu t ənasübünü qorumaq sənətkarın həmişə diqqət hədəfi olmuşdur. Realist s ənətkar əsərdə işlətdiyi surətlərin adlarının da seçilm əsinə xüsusi fikir vermişdir. Romanda işlənmiş K əyan, Maral, Qara, Sənəm, Çiçək, Məstan və s. adlar sad ə və ümumişlək milli adlardır. Bu adlar qədimdən bu gün ə kimi dilimizdə geniş işlənir. Valentina, Luda, Sergey, Konstantin, Vladimir v ə başqa adlar isə rus xalqının ən çox yayılmış və qədim insan adlarındandır. Kurt, Vilhelm, Ştirner adları da alman xalqı üçün xarakterik adlar hesab oluna bil ər. Müəllif Kəyan adı ilə azərbaycanlı, Sergey adı il ə rus, Vilhelm adı ilə alman, Vaxtanq adı və Çixladze familiyası vasitəsi ilə gürcü koloriti yaratmışdır. Əsərdə yaradılmış surətlərin adlarının bu qədər d əqiqliklə işlənməsi belə bir faktı sübut edir ki, yazıçı əsəri yazark ən hər bir adın özünün milli mənşəyi və xüsusiyyətə malik olduğunu 27 n əzərə almışdır. Bu isə əlbəttə, təsadüfi deyildir. Bu adlar göst ərilən xalqların dilində ümumişlək olduğu üçün əsərdə ümumxalq ruhunu tipikləşdirir və əks 26 Az ərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı. “Elm”, Bakı, 1970, səh.59. 27 А.И.Ефимов. «Стилистика художественной речи» (1957) adlı əsərində hər bir xüsusi ad və familiyanın özünəməxsus milli xüsusiyyətə malik olduğunu göstərir. Bax: göstərilən əsər, səh.304.Əlavə məlumat üçün bax: Q.H.Mustafayeva. “Az ərbaycan bədii ədəbiyyatında şəxs adlarının üslubi imkanları”. Nam.diss., Bakı, 1980, səh.58. Az ərbaycan dili məsələləri 197 etdirir. Dİgər tərəfdən, adların belə dəqiqliklə seçilməsi əsərin dilində ən gözəl məziyyətin – xəlqiliyin qabarıq ifad əsinə də kömək etmişdir. Bütün bunlar isə sənətkarın ümumişlək sözlərdən necə ustalıqla, üslubi məqsədindən asılı olaraq yerli-yerində istifadə etdiyini bir daha inandırıcı faktlarla təsdiq edir, onun yaradıcılıq üslubunu mü əyyənləşdirir. 2. Köhn əlmiş sözlər. Romanın dilində elə sözlər var ki, h əmin sözlərin ifadə etdikləri predmet və hadisələr c əmiyyətin bu günü haqqında sıradan çıxmışdır. Ona görə d ə belə sözlərin işlənmə dairəsi məhdudlaşmış, dilin aktiv fondundan passiv fonduna keçmişdir. Belə sözlərdən bədii əsərlərdə üslubi-tarixi çalarlıq yaratmaq üçün istifadə olunur. Elmi ədəbiyyatda belə sözlərə tarixizmlər deyilir. B ədii əsərin dilində tarixizmlərin işlənməsi yazıçının müraci ət etdiyi mövzu və təbliğ etdiyi ideya ilə sıx surətdə bağlı olur. Ona görə də “bədii əsərlərdə köhnəlmiş sözlərin işlədilməsi, arxaizmlər məsələsi təhlil edilərkən həm yazıçının yaşadığı dövr və həm də təsvir olunan hadisənin hansı dövrə aid olduğu nəzərdə tutulmalıdır... Yazıçı mü əyyən məqsəd üçün həmin sözləri (tarixizmləri – M.C.) işlətməlidir” 28 . Burada konkret olaraq n ə nəzərdə tutulur? Hər şeydən əvvəl yazıçının müraciət etdiyi hər hansı bir tarixi dövrün h əyat gerçəkliyinə dil faktında sadiq qalması, ictimai psixologiyanı məhz həmin dövrün dil materia- lından bəhrələnərək ayrı-ayrı qəhrəmanlarının şəxsində f ərdiləşdirmək bacarığı... Bu cəhətdən Əbülhəsən söz 28 A.Ə.Aslanov. Bədii əsərlərin lüğət tərkibinin üslubi imkanları. “Az ərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı (oçerklər)”, Bakı, 1970, səh.62-63. Misir S əfərov 198 seçimin ə, həqiqətən, nadir bir həssaslıq göstərən ədibləri- mizd əndir. Romanın dilində müxtəlif sahələrə aid arxaizmlər işlədilmişdir. Əsərdə işlənmiş arxaizmləri əsasən aşağıdakı kimi sıralamaq olar: Köhn ə üsul-idarə, vəzifə adlarını bildirən sözlər: xan, b əy, mülkədar, koxa, kəndxuda, tacir, podratçı və s. M əişətlə bağlı kənd təsərrüfatına aid alət adları: xış, cüt, şanə, vəl, cəhrə, fərş, xəncər, çuval, xurcun, qamçı v ə s. Geyim adları bildirənlər: arxalıq, çarıq, çuxa, əba v ə s. Dinl ə bağlı adlar: mədrəsə, mollaxana, mövlud bayramı, moizə və s. N əqliyyat vasitələrinin adları: qazalaq, taçka, adnoşka və s. Əsərin dilində elə arxaizmlərə təsadüf olunur ki, onlar keçid xarakterlidir, y əni dilin əsas lüğət fondunda artıq fəallığını itirib, lakin tam passiv fonda da keçməyib. Romanda işlənmiş “firqə” sözü buna misal ola bilər: T ələsik açıb qızıl əsgər kitabçasına, firqə biletinə baxıb, dişini qıcıdaraq dedi... (II, 412). Bu söz yaxın zamanlardan arxaikl əşməyə başlamışdır 29 . Romanın dilində tarixi kolorit yaratmaq, təsvir olu- nan dövrün tarixi xüsusiyy ətlərini real əks etdirmək üçün arxaizml ərdən istifadə olunmuşdur: Bu uzun, isti avqust gününd ə vəl çubuğu, şana, yaba onun əlindən düşmədi (III, 244). Bütün ömrünü muzdur- luqda keçir ən Canı kişi 1930-cu illərdə qolçomaq təbli- ğatına uyaraq bir qədər mal-qaranın tələfatına səbəb 29 Bax: Müasir Az ərbaycan dili (I c.). Bakı, 1978, səh.229. Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|