Moisey Kalankatuklu Albaniya tarixi
Yüklə 6,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
13 müəllifi “ Utili Moisey”- deyə adlandırır. 1 Bu ənənəyə riayət edən M.Abeyqan belə güman edir ki, “ Tarix” in müəllifi “ özünün yazdığı kimi, Uti vilayətindəki Kalankatuk kəndindən olan ” 2 Moiseydir. İlk dəfə Kalankatuklunun ( Albanits - Albaniyalı) “ Tarix ”in müəllifi adlandıran Ayrivanklı Mxitar olmuşdur. 3 Həm Mxitar, həm də ondan sonra gələn müəlliflər Kalankatuklunu “ Tarix ”in hər üç kitabının müəllifi hesab edirdilər. Bu cəhətə diqqət yetirən K.Patkanov yazır ki, “ əsgər erməni müəlliflərindən biri “ Albaniya tarixi”nin iki kitabdan ibarət olduğunu demiş olsaydı, mən onun müəllifinin VII əsr tarixçisi olduğunu qəbul edərdim, çünki “ Tarix” in üçüncü kitabı, şübhəsiz, X əsrin əsəridir”. 4 “Tarix” də şərh edilən VII əsr aid hadisələr bunların şahidi olan bir şəxsin dilindən nəql edilir ki, bu da İravandakı Mətnidaranın 667 (18550) nömrəli əlyazmasının sonundakı əlavədən aydın görünür: “ Bu tarix erməni təqviminin 74-cü ilində ( 625-ci il), vardapet Moisey Kalankatuklu tərəfindənyazılmış” Albaniya tarixi” adlanan surətdən köçürülmüşdür”. 5 Lakin buna baxmayaraq, Z.İ. Yampolski haqlı olaraq göstərdi ki, həmin qeyd,“Moisey Kalankatuklu adının səhih məlum olduğu ” şübhəni də əsla 1 H. Manandyan. Alban tarixinin oçerki, s.22. 2 M. Abeyqan. Qədim erməni ədəbiyyatının tarixi, s. 521. 3 M. Brosse. Mxitar Ayrivanklının xronoloji tarixi, Peterburq, 1869, s. 25,88. 4 K. Patkanovun “ Albaniya tarixi” nə müqəddiməsi, s. VII- IX. 5 Bu deyilənlər X əsr hadisələrini şərh edən mətnə də aiddir. 14 qaldırmır. 1 “Tarix” in ən qədim əlyazması 1279 cu ilə aiddir. 2 Buna
görə də onun müəllifinin – VII əsr hadisələrinin şahidi olan Moisey Kalankatuklunun adının səhihliyi yalnız Ayrivanklı Mxitarın şəhadətinə əsaslanır. Həmin adamın əsl adı isə bizə məlum deyildir. “ Tarix”in ikinci müəllifi və Moisey Kalankatuklunun davamçısı olan adamın da adı yenə Moisey olaraq göstərilir. Mxitar Qoşun ( Gəncəli Kirakosun müəllimi) şagirdi Vanakan bu ikinci Moiseyin təxəllüsü məsələsini aydınlaşdırır. O, “ Albaniya tarixçisi kimdir?” sualına özü cavab verib deyir: “ Moiseydir, özü də Dasxuran kəndindəndir( Moisey ev qelji Dasxuran)”. 3 Beləliklə, təsdiq olunur ki, iki Moisey olmuşdur. Mxitar Qoş yazır ki, “ Tarix”in müəllifi Dasxuranlı Moiseydir və o, “ Alban sülaləsi haqqında mükəmməl ( ayrılma mənimdir- Z.B.) hesabat yazmışdır”. 4 Gəncəli Kirakos Moisey Kalankatuklu X əsr müəllifi hesab edir. 5 Görünür ki, N. Akinyan son məlumata əsaslanaraq bu nəticəyə gəlmişdir ki, “ Tarix ”in müəllifi yalnız bir Moisey olmuşdur. O, yazır ki, “ XII və XIII əsrlərdə tarix oxucuları bu naməlum müəllifin kim olduğunu bilmək istədikdə, təbii olraq, belə 1 Z.İ.Yampolski. Qafqaz Albaniyası salnaməsinin öyrənilməsinə dair, s.150. Təfsilatlar üçün bax: F.Məmmədovanın 1977 –ci ildə nəşr olunmuş kitabına. 2 K. Patkanov. Müqəddimə, s. IV. 3 Q. Əlişan. Hayatpatum, s. 175;T.İ. Ter- Qriqoryan. K вопросу, vər. 90. 4 Mxitar Qoş. Mətnin ikinci cümləsi; Ç. Dovset. Mxitar Qoşun “ Albaniya salnaməsi”, s. 475. 5 Kirakos. Tarix, s. 15. Çox qəribədir ki, Vanakanın şagirdi Dasxulının adını çəkmir. O ümumiyyətlə, ad çəkmir, sadəcə olaraq, “ Alban tarixi” ni yazan deyir. 15 bir nəticəyə gəldilər ki, alban tarixçisi yalnız Albaniya katolikosudur. Əgər belədirsə, onda həmin tarixçi sonuncu katolikos “ Movses ola bilər.” ( “Albaniya tarixi ” nin sonuna bax. – Z. B.) 1 Ç. Dovset belə hesab edir ki, “ Kalankatuklu təxəllüsü Kalankatukdakı Moisey naminə monastırın adından götürülmüşdür. Beləliklə, biz belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, Moisey Kalankatuklu və Moisey Dasxuranlı eyni bir adamdır”. 2 Lakin sonralar Ç. Dovset Dasxuranlı təxəllüsünə üstünlük verir. 3 T.İ.Ter – Qriqoryan bu fikirdədir ki, “ Tarix” in müəllifi ikidir: “ Biri VII əsrə qədər baş vermiş hadisələri təsvir edir, daha doğrusu, “ Tarix” in ilk iki kitabının müəllifi olan Moisey Kalankatuklu, biri də ona üçüncü kitabı əlavə edən Moisey Dasxuranlıdır ”. 4 Z.İ.Yampolski “ Tarix”in N.Akinyan və Ç.Dovsetin hesab etdikləri kimi eyni bir Moisey (Kalankatuklu -Dasxuranlı) tərəfindən tərtib edildiyi, yaxud Moisey adlı iki başqa – başqa müəllif olduğu məsələsindən bəhs edərək yazır ki, gətirilən dəlillər həqiqətdən uzaqdır, çünki bu vaxta qədər “Tarix” in tədqiqatçılarından heç biri əsərin əvvəlinə yaxşı diqqət yetirməmişlər. Halbuki əsərin əvvəli onun müəlliflərinin adını dəqiq göstərir. 5 Z.İ.Yampolski “Tarix”in VII əsrədək məlumat olan hissəsinə istinad edir və deyir ki, həmin 1 N. Akinyan, s. 30. 2 Ç.Dovset. Yenə orada. 3 Ç. Dovset. “ Albaniya tarixi” nə müqəddimə , s. XIX. 4 T.İ.Ter-Qriqoryan, vər.91. 5 Z.İ.Yampolski, s. 150 -151. 16 hissədə hadisələrin şahidi olan adamın belə bir qeydi vardır: “Bu sözləri qələmə alan mən, Adrian, dua edirəm ki, mənim oxucularım məni, ən ləyaqətsizi, yad etsinlər ”(II,2). Z.İ.Yampolskinin fikrincə, yazının üzünü köçürən adam “Tarix”in ilk fəsillərindən birinə Adrianın sözlərini heç cürə artıra bilməzdi:deməli, Adrian “Tarix”in ən mötəbər müəlliflərindən biridir. 1 Z.İ.Yampolski öz nəticəsini əsaslandırmaq üçün Adrianın özü haqqında danışdığı hissədən yuxarıda gətirdiyimiz ifadəni xatırladır:”Uti vilayətində yerləşən ana yurdum olan böyük Kalankatuk kəndi (İ nmin yUti qavari yorme ev es) və sonra da “Bizim Albaniya ölkəmizdə”. 2 Zənnimcə, Z.İ.Yampolskinin gətirdiyi dəllilərin əlavə sübutlara ehtiyacı vardır, çünki, “bu sözləri qələmə alan mən,Adrian” yalnız əsərin üzünü köçürmüş, daha doğrusu, surətçıxaran olmuşdur. V.Henninq və Ç.Dovset hesab edirlər ki, “Tarix”in müəllifi bir şəxs Dasxuran kəndindən anadan olan (Dasxuranlı) və Kalankatuk kəndində yerləşən Moisey naminə monastırda qalan (Kalankatuklu) Moisey idi. 3 Buna bənzər Mxitar Qoş ana yurduna görə Gəncəli, qaldığı Qetik monastıra görə Qetikli və saqqalsız olduğuna görə Qoş idi. T.İ.Ter-Qriqoryan qeyd edir ki, Moisey Kalankatuklunun əsəri öz əvvəldəki şəklində bizə gəlib çatmamışdır və onun üzünü köçürənlər erməni rahibləri olduqlarına görə əsərin üzünü köçürəndə erməni katolikoslarının göstərişi ilə mətndə qəsdən təhriflərə yol vermişlər. 1 Yenə orada. 2 Yenə orada. 3 Bax: Ç.Dovset. Mxitar Qoşun “Albaniya salnaməsi”,s. 476,qeyd I. Yüklə 6,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|