Mövzu “Sosial iş nəzəriyyəsi və təcrübəsi-1” fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri
Operant və sosial öyrənmə nəzəriyyələrinə əsaslanan metodlar
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 6.5. Operant və sosial öyrənmə nəzəriyyələrinə əsaslanan metodlar
Operant öyrənmə nəzəriyyəsinə əsaslanan metodlar bunlardır: Müsbət möhkəmləndirmə metodu , hərəkətdən dərhal sonra gəlməli olan müsbət möhkəmləndirmə sisteminin yaradılmasını nəzərdə tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, müəyyən hadisənin həqiqətən möhkəmləndirilən davranışı gücləndirdiyini yoxlamadan, bu hadisənin fərd üçün müsbət möhkəmləndirici stimul olması haqda fikir yürütmək olmaz. Başlanğıcda hər dəfə arzu olunan davranışdan sonra müsbət möhkəmləndirmə olmalıdır, sonra onun tezliyi elə şəkildə aşağı düşməlidir ki, davranış tədricən daha gec-gec möhkəmləndirilsin. Konkret möhkəmləndirici stimulları (məs, şirin, xoşa gələn) hökmən sosial möhkəmləndirici stimullarla (məsələn, tərif) uzlaşdırmaq lazımdır. Bu zaman konkret möhkəmləndirici stimullar daha gec-gec təqdim olunmalıdır. Bağlama (bənd etmə) metodu fərdə hərəkətlər zəncirinin elementlərini növbə ilə, bütün ardıcıllıq əldə olunanadək öyrətməyi nəzərdə tutur. Bu metod ayrı-ayrı hərəkətlərn müəyyən qaydada düzümündən ibarət yeni vərdişlərin öyrənilməsində xüsusilə faydalıdır. Formalaşdırma (eləcə də ardıcıl yanaşmalar adlanan) metodu da hərəkətin möhkəmləndirilməsində ―addım-addım‖ prinsipini tətbiq edərək son nəticədə hərəkəti bütünlüklə mənimsəməni nəzərdə tutur. İşarələr sistemi metodu uşaq və yeniyetmələrlə işdə çox səmərəlidir. Bu metod rəğbətləndirmə simvollarının toplanması, yarış ekranlarının yaradılması üsullarından ibarətdir. Onlar dərhal möhkəmləndirmə vasitələri olub (yarış ekranında ulduzun görünməsi, hərəkətin müvəffəqiyyətli icrasından dərhal sonra nişanın verilməsi) sonradan arzu olunan davranışın yerinə yetirilməsi zamanı çətin təqdim oluna bilən möhkəmləndirmələrlə əvəz olunurlar. Kliyentlər arasında bağlılıq metodu davranışın, ər-avad münasibətlərinin, ailənin terapiyasının komponenti ola bilər. İnsanlar öz 135 davranışlarının dəyişdirilməsi barədə yazılı razılığa gəlirlər. Razılıq müzakirə olunmuş, bağlılıq aydın şəkildə qeyd olunmuş arzuolunan davranışın möhkəmləndirilməsini nəzərdə tutur. Bəzən bağlılığa cəzalandırma formalarının tətbiqi üçün sanksiya maddələri də daxil edilir. Cəzalandırmada bir sıra səbəblərə görə məsləhət bilinmir: Onun qorxu, depressiya, aqressiya, cəzalandıranın davranışını təqlid etmək, cəzalandıran insandan qaçmaq kimi əlavə effektləri ola bilər; O, cəzalandırılan insana yeni faydalı davranışı öyrənməyə kömək etmir; Görünür, insanlar cəzaya alışırlar. Ona görə də, özeffektivliyini saxlamaq üçün cəzalandırmanın intensivliyi zaman keçdikcə artmalıdır. Operant sönmə . Əgər sosial işçi problemli davranışın indiki andakı möhkəmləndiricisini müəyyən edə və bu möhkəmləndirməni dərhal və bütünlüklə aradan qaldıra bilərsə, bu halda zaman keçdikcə arzuolunmaz davranış zəifləyəcək və kliyent üçün yeni şərait saxlanıldığı təqdirdə tamamilə itib gedəcəkdir. Taym-aut – problemli uşaq davranışı hallarında xüsusi faydası olan sönmə metodudur. Bu, arzulanan davranışın müsbət möhkəmləndirmə metodu ilə birgə tətbiq edilir. Əvvəl uşağa xəbərdarlıq edirlər, əgər bu, kömək etmirsə, onu ―darıxdırıcı‖ yerə keçirir və ya uşaq orada bir müddət sakit ayaq üstə durmalı və ya oturmalıdır. Cavabın şərtlənməsi modelinə əsaslanan aşağıdakı metodlar mövcuddur: Desensibilizasiya. Fərdə yeni, arzulanan cavabı əvvəllər həyəcan və ya qəzəb doğuram stimulla əlaqələndirmək öyrədilir. Bu, stimulun hissələrinin ardıcıllıqla insanın boşaldığı və ya əvvəlki nüqativ davranış reaksiyasına zidd bir vəziyyətdə şən əhvalda olduğu vaxt təqdim olunması nəticəsində əldə edilir. Basdırma . Bu metodda neqativ stimulla qeyri-məqbul davranış eyni anda baş verir. Bu iki zidd metodlar (desensibilizasia və basdırma) 136 arasında dozalaşdırılmış təqdimin çüxtəlif formaları mövcuddur: dözə biləcəyi dozadan başlayaraq insana pis təsir edən stimullar təqdim edirlər. basdırmada və dozalı təqdimatda insan pozucu situasiyada arzuolunmaz cavabın aradan qaldırılmasınadək qalmalıdır. Aşağıdakı metodlar sosial öyrənmə nəzəriyyəsinə əsaslanır: Modelləşdirmə . Bu metod ―nəyisə necə etməyi‖ göstərməkdən ibarətdir. Modelləşdirmə sosial vərdişlər treninqinin başlıca modeli və prinsipidir. Modelləşdirmə istənilən proqramda, məsələn, anaya öz övladına necə göstəriş verməyi, onunla necə oynamağı, onun arzuolunmaz davranışını necə aradan qaldırmağı öyrədən zaman böyük əhəmiyyət kəsb edir. İndi isə özünü doğrultmuş və davranış treninqinin standart proqramlarına çevrilmiş bir neçə ümumi yanaşma haqqında məlumat yerinə düşər: Sosial vərdişlər treninqi . Sosial vərdişlər treninqinin başlıca elementləri modelləşdirmə və formalaşdırmadır. Əvvəlcə davranış haqqında insana izah edirlər, sonra uyğun davranışı nümayiş etdirirlər, daha sonra davranışı o özü təcrübədə sınaqdan keçirir və əks əlaqə, dəstək alır. Kommunikativ treninq , ünsiyyət problemləri ilə işə istiqamətlənmiş sosial vərdişlər treninqinin bir variantıdır. Bəzi proqramlar potensial ünsiyyət səhvləri çoxluğundan olan müəyyən növ problemlərlə işləyirlər. Digər proqramlar isə daha geniş sahələrin müsbət və mənfi hisslərin, tələblərin ifadə olunmasının öyrədilməsini nəzərdə tuturlar. Problemlərin həlli treninqi , problemlərin həlli və ya qərarların qəbulu istiqamətində atılan addımlar seriyasını öyrədir. Bu treninqdən bir çox kliyentlər faydalanırlar, ailə ilə işdə isə adətən o, ən mühüm treninq olaraq qəbul olunur. Buraya modelləşdirmə, spesifik əks əlaqə, möhkəmləndirmə, formalaşma variantları olan təcrübə daxildir. Özünənəzarət treninqinə komponentlərin geniş dəsti daxildir. Məsələn, qəzəbə nəzarət zamanı insan problem situasiyasını ayrı-ayrı mərhələlər üzrə təhlil etməyi öyrənir. o, qəzəb hiddətinə aparan hadisələrin ardıcıllığını dayandırmağı, qəzəbin oyanması və inkişafının 137 psixoloji aspektlərinə, bu prosesi müşayiət edən, özü üçün qeyri- müəyyən olan, öz daxili dialoquna xüsusi diqqət yetirərək alternativ cavabları inkişaf etdirməyi öyrənir. Unutmaq lazım deyil ki, yalnız bir prosedur çox nadir hallarda istifadə olunur. Bəzən sosial işçilər metodların bütöv bir dəstini işləyib hazırlayırlar və onu diqqətlə yoxlayırlar: prosedurun səmərəliliyi barədə və ya digər yeni informasiyanı əldə etmək üçün konkret prosedurları əlavə edirlər və ya lazımsızları çıxarırlar. |