Mü əllif Ata kişiyev Bəxtiyar Sərhəd oğlu (hüquqşünas, elmi dərəcəsi və elmi adı yoxdur) Redaktor

 
115 
siyasi t
əşəbbüskarlığı və s. –D. üçün səciyyəvidir. D. “keçid” 
rejim tipi olduğundan, o, liberallaşmağa meyllidir. 
DİN  (latın  analoqu  religio)  –  ictimai  şüurun  formalarından 
biri; bir v
ə ya bir neçə allahın “müqəddəslərin” – yəni fövqəl-
t
əbiliyini bu ya digər növünün reallığına inamı əsas götürən 
d
ünya  görüşü,  davranış  və  spesifik fəaliyyət (kult). Üst 
qurumun elementi kimi D. müxt
əlif  funksiyaları  yerinə 
yetirir: illyusior – 
konpensator,  dünya  görüşü,  nizamlayıcı, 
kommunikativ v
ə s. Funksiyalar. D. –allah ideyası ilə bərabər 
dini qüvv
ələrə  bağlı  əhvaliruhiyyə, hiss və  təəssüratları  da 
özünd
ə birləşdirir. Dini etiqadlar konpleksinə, dini sitayişlər 
v
ə  yaxud ayinlər daxildir. Bəzi ehtimallara görə  D.  Yuxarı 
Paleolit dövründ
ə  (daş  dövrü),  40-50 min il əvvəl meydana 
g
əlmişdir  və  onun  yaranmasında  sosial  və  psixoloji köklər 
f
ərqləndirilir. D.-in təsnifatını aşağıdakı kimi müəyyən etmək 
olar: 1. q
əbilə  -  tayfa D.-ləri Bəşəriyyətin  ilkin  inkişaf 
dövründ
ə insan təbiətindən asılı olduğu üçün, onda (insanda), 
fövq
əltəbii qüvvələrə  inam  doğurmuşdur,  bütpərəstliyin 
inkişafına  xidmət  etmişdir;  2.  milli  D.-lər. Bəzi xalqlarda 
etnik ümumiliy
ə  əsaslanan, təsir dairəsinə  görə  və  ərazicə 
m
əhdud olan milli D.-lər (yəhudilərdə-iudaizm, hidlilərdə-
hinduizm, yaponlarda-sintoizm, çinlil
ərdə-konfusiçilik) yayıl-
mışdır  və  3.  dünya D.-ləri  (xristianlıq,  islam,  buddizm)  – 
dünyanın bir neçə, yaxud əksər xalqları (millətləri, etnosları, 
irql
əri və s.) arasında yayılmışdır. 
D.-
i  ideologiyanın  özəyini  teologiya  təşkil  edir.  D.-i 
ideolgiya  peşəkar ilahiyyətçilərin dini təşkilatlar  tərəfindən 
nizama  salınan  və  təbliğ  edilən ideyalar sistemidir. D.-i 
psixologiya is
ə, geniş dindar kütləsinin təsəvvürləri, hissləri, 
ad
ət və  ənənələrinin məcmusu olub, müəyyən dini ideyalar 
sistemi il
ə bağlıdır.  
DİN  VƏ  DÖVLƏT  –  din və  dövlətin  qarşılıqlı  münasibət-
l
əri; dinin dövlətə  təsir səviyyəsi; dövlət-hüquq münasibət-

---

 
116 
l
ərində dinin rolu. Dünya təcrübəsində din ilə münasibətlərini 
qurmaq  baxımından  iki  kateqoriya  dövlətlər mövcuddur: 1. 
dinin dövl
ətdən  ayırması  prinsipi  üzərində  qurulan dövlətlər 
v
ə; 2. dini təmayüllü dövlətlər  (misal:  İslam  Respublikası). 
Birinci halda : dövl
ət - dinin işlərinə və din dövlətin işlərinə 
qarışmır, hərçənd ictimai-siyasi münasibətlərə, siyasi, krimi-
nogen sabitliy
ə  təhlükə  yaradan dini etiqadlar -  dövlət 
t
ərəfindən məhdudlaşdırıla  bilər,  bundan  savayı;  dövlət 
ruhani idar
əsi tərəfindən deyil, məhz  sıravi  vətəndaşlar 
t
ərəfindən idarə olunur (hakimiyyət xalqa məxsusdur); icbari 
t
əhsil dini təhsil  ocaqlarında  deyil,  məhz orta (dünyəvi) 
m
əktəblərdə  keçirilir; dövlət dini ayinlərə  (misal üçün: dini 
k
əbin,  poliqamiya  (çoxarvadlılıq)  və  s.) hüquqi əhəmiyyət 
vermir, h
ərçənd bəzi dini bayramlar dövlət  bayramları  kimi 
q
əbul edilə  bilər; vətəndaşlar  dini  ayinlərin icra edilməsinə 
sövq edilmir v
ə s. İkinci halda isə: ictimai-siyasi münasibətlər 
dini t
əməl üzərində qurulur; dini ayinlərə tam hüquqi qüvvə 
verilir;  dini  kitab  qanunvericilik  statusunu  daşıyır;  dövlət 
birbaşa  və  ya  dolayı  yolla  dini  idarələr tərəfindən idarə 
olunur; din
ə etiqad etməyən şəxsin – dövlətin idarəçiliyində 
iştirakı  “yox”  səviyyəsinə  endirilir; hətta bu və  ya digər 
şəkildə dini məcburiyyətlər tətbiq olunur və s. 
DİREKTİV(A)  (fransız  directive,  latın  dirigere-yönəltmək, 
gönd
ərmək)  –  yuxarı  səlahiyyətli  orqanın  öz  səlahiyyətləri 
ç
ərçivəsində  və  məqsədlərinə  uyğun  biləvasitə  tabe orqan-
ların, şəxslərin ünvanlarına yazılı surətdə ünvanladığı-sərən-
cam, hökmlü göst
əriş, istiqamət. 
DİSKREDİTASİYA  (fransız  discrédite-etibarını,  nüfüzunu 
sarsıtmaq)  –  cəmiyyət,  xalq  qarşısında  etibarın,  inamın 
düşməsinə,  şərəf və  ləyaqətin alçaldılmasına,  hörmət və 
nüfuzun sarsıldılmasına yönəlmiş fəaliyyət. Subyekt baxımın-
dan D., qarşı rəqib tərəfindən aparıla bilər, eyni zamanda D.-
ya m
əruz qalmış subyektin özü tərəfindən özü-özünü rüsvay 

---

 
117 
edici f
əaliyyət, hərəkət (hərəkətsizlik) və  nitqi ilə  aparıla 
bil
ər. Çərçivə  baxımından  D.  müəyyən sosial-mədəni, etik, 
hüquqi, diplomatik s
ərhədləri qorumaqla və  ya həmin 
s
ərhədləri  pozmaqla  aparılır.  Vasitə  baxımından  D.  kütləvi 
informasiya vasit
ələri  (KİV),  kütləvi  yığıncaqlarda  istifadə 
edil
ən məruzələr, bəyanatlar, stendlərdə, divarlarda və  s. 
ç
əkilmiş  karikaturalar,  qeyri-qanuni həbslər,  azadlıqdan 
m
əhrum etmələr vasitəsilə aparıla bilər. D. fəaliyyəti, adətinə 
gör
ə tale yüklü hadisələr öncəsi (misal: seçkilər, referendum, 
vacib q
ərarın qəbulu) qarşı, rəqib tərəfi xalq arasında gözdən 
salmaq v
ə öz siyasi məqsədlərinə nail olmaqdan ötrü bir növ 
siyasi üsuldur. D.-
ya konkret şəxs məruz qala bilər, lakin bəzi 
hallarda, D.-ya ictimai birlikl
ər (siyasi partiyalar), Hökumət 
v
ə  onun  orqanları,  beynəlxalq təşkilatlar və  nadir hallarda 
hüquqi aktlar (Konstitusiya, qanunlar, q
ərarlar və  s.) məruz 
qala bil
ər. D. son nəticədə, müəyyən hüquqi məsuliyyətə 
s
əbəb ola bilər.  
DİSKRESİON  HAKİMİYYƏT  (fransız  disretionnaire-
şəxsi mülahizədən asılı olan; latın discretio-qəlbin ixtiyarı) – 
yüks
ək vəzifəli  şəxsə  (dövlət və  hökumət  başçısına,  hətta 
M
əhkəmə  və  dgər  inzibati  orqanların  vəzifəli  şəxslərinə) 
mü
əyyən  şəraitlə  əlaqədar (misal: fövqəladə, hərbi vəziy-
y
ətdə) öz istədiyi  (lazım  bildiyi)  hərəkətlər, hətta qanundan 
k
ənar hərəkətlər etməsinə qanunla icazə verilən hüquq. D.H. 
ya universal xarakterli (y
əni heç bir məhdudiyyətsiz) və  ya 
konkret xarakterli (y
əni, misal üçün: istənilən vətəndaşın 
rabit
ə əlaqələrinin yoxlanılması hüququ; tabe olmayan vətən-
daşları  məhkəmə  prosesi  keçirilmədən cəzalandırmaq  hüqu-
qu, v
ətəndaşları  total  şəkildə  yoxlama və  s.  hüquqlarının 
müvafiq orqanlara verilm
əsi ilə) ola bilər. D.H. labüdlüyü 
ümumi (dövl
ət) maraqların qorunması ilə izah olunur. 
DİSKRİMİNASİYA (latın discriminatio-fərqləndirmə, ayır-
ma)  – 
insanlar  arasında  dini,  irqi,  milli,  cinsi,  vətəndaşlıq, 

---