MühaziRƏ konspektləRİ Qiyabi təhsil alan tələbələr üçün yardımçı vəsait Bakı- 2002
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1
И.А.Герцен.Былое и дума.Т.З.М., ― Худ.Лутературы”,1973,с.225. 7 downloaded from KitabYurdu.org məsələ həll etməyə qabildir. Tədqiqatçı alimlərdən hələ heç biri meymunlarda mücərrəd təfəkkür tərzini müşahidə etməmişlər. Heyvanlar hər hansı qavranılan şəraitin quludur. İnsanlar isə vaxtın şəraitin qulu olmur və onlar gələcəyi görməyə qabildirlər. İnsan psixikasını heyvan psixikasından fərqləndirən birinci əsas şərt, insanların müvafiq şəraitə uyğun olaraq şüurlu hərəkət etməyə qabil olmasıdır. İkincisi isə insan heyvanlardan fərqli olaraq şüurlu plan əsasında alət yaradır və onu qoruyub mühafizə edir. Üçüncüsü isə insan əldə etdiyi təcrübəni gələcək nəsillərə verməyə, alətlərdən istifadə qaydalarına, insanlar arasında olan ünsiyyət qaydalarına yiyələnirlər. Heyvanlar aləminin psixikasının fərqləndirici cəhətlərindən biri də onun inkişafının bioloji təkamülə əsasianmasıdır. Məlum olduğu kimi, insan şüurunun inkişafı ictimai-tarixi inkişaf qanununa tabedir. Bəşəriyyətin yaratmış olduğu təcrübəni mənimsəyəcək insan ixtiyari diqqəti və mücərrəd təfəkkürü inkişaf etdirir. Beləliklə, insan psixikası materiyanın təkamülünün bütün gedişi boyu hazırlanmış, əşyayi-əməli təfəkkür qabiliyyətinə malik olmuş, külli miqdarda assosiasiyalar yarada bilmişdir. Psixoloji təlimlər tarixindən Psixoloji inkişafın tarixindən bizə məlumdur ki, "ruhi aləm" anlayışının əmələ gəlməsi ibtidai insanların animistik görüşləri ilə əlaqədardır. Fəlsəfənin müstəqil bir bölməsi kimi ruh haqqında elm Aristotel tərəfindən işlənmişdir. Onun "Ruhi aləm haqqında" əsərini bu haqda ilk elmi-psixoloji əsərlərdən hesab etmək olar. Aristotel ruhi fəaliyyətin öyrəniləmsinin təcrübi, obyektiv metodunu müdafiə edirdi. İlk dəfə elm tarixində Aristotel canlı bədənin ruhi aləmlə birlikdə olması ideyasını irəli sürmüşdü. Belə ki, Aristotelə qədər olan həm materialistlər, həm də idealistlər ruhi aləmi bədəndən ayrılıqda təsəvvür edirdilər. 8 downloaded from KitabYurdu.org XVII əsr bioloji və psixoloji biliklərin inkişafında yeni bir dövr açır. Fransız alimi Dekart (1596-1650) tərəfindən davra- nışın reflektor təbiətinin kəşfi baş verdi. Ətraf aləmdə baş verən xarici təsirlərə orqanizmin cavab reaksiyası kimi refleks haqqında anlayış yarandı (latın sözü "refleks" əksetmə de- məkdir). Lakin Dekart sübut etdi ki, əzələlər ruhi aləmin mü- daxiləsi olmadan, xarici təkanlara cavab verir. Lakin o, bu sxemi bütün psixi fəaliyyətə tətbiq edə bilmədi. XVII əsrin digər böyük mütəfəkkirlərindən olan ingilis mate- rialisti Hobbs (1588-1679) və Niderland fılosof-materialisti Spi- noza (1632-1677)) elmi psixologiyanın əsas prinsiplərindən biri olan-determinizmi müdafiə edirdilər. Bu prinsipə görə, bütün ha- disələr maddi səbəb və qanunların təsiri ilə yaranır. Onlar belə hesab edirdilər ki, insanın hiss və fıkirlərini idarə edən qanunlar öz dəqiqliyinə görə həndəsi qanunlar kimidir. XVIII əsrdə bir sıra ölkələrdə dərin iqtisadi dəyişikliklər baş verdi. Bu zaman elmdə rasionalizm hökm sürürdü. Rasyona- lizmə görə, ancaq ağıl əsil biliklər verir. Bu dövrdə empirik (təcrübi) psixologiyanın banisi hesab edilən ingilis filosofu və pedaqoqu Con Lokk (1632-1704) bu təlimin düzgün müdafiə- çisi idi. Lokka görə təcrübənin iki mənbəyi ola bilər: xarici hiss üzvlərini əks etdirən xarici və ağılın daxili fəaliyyəti olan daxili təcrübə. Lokkun daxili və xarici təcrübə haqqında təlimi bu ətrafda həm materialist, həm də idealist təlimlərin inkişafına təkan verdi. Belə ki, materialistlər: Hartli (1705-1757); Didro (1713-1784), Radişşev (1749-1802) -xarici təcrübəni əsas götürürdülər. Berkli başda olmaqla idealistlər isə daxili olanı, yəni məzmunu ilkin olaraq götürürdülər. İnsanın mürəkkəb psixi fəaliyyəti haqqında Lokkdan sonra ideyalar assosiasiyası (rabitəsi) qanunu, psixologiyanın başlıca qanunu kimi hakim istiqamətə çevrilir. Bu istiqamətin ən görkəmli nümayəndəsi D.Hartli olmuşdur. Hartli iki anlayışı: refleks haqqında olan anlayışla, assosiasiya haqqında olan anlayışı birləşdirdi. 9 downloaded from KitabYurdu.org XVIII əsrdən başlayaraq psixika haqqında təlim beyinlə əlaqələndirildi (bu vaxta qədər bu təlimi bədənin bütün hissə- lərinə, o cümlədən ürək və böyrəyə də aid edirdilər). Bu isə baş beyində olan müvəffəqiyyətli tədqiqat işlərinin təsiri altın- da baş verdi. Belə ki, XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində ingilis Ç.Bell və fransız F. Majandi hissi və hərəki sinir tellərini kəşf etdilər. Lakin onun mürəkkəb psixi hallarda tətbiqi məsə- ləsində də bir çox tənqidi fikirlər səsləndi. Yaranmış vəziyyət- dən çıxış yolunu rus fizioloqu İ.M.Seçenov "Baş beyinin ref- leksləri" kitabında izah edərək göstərdi ki, "şüurlu və şüursuz həyatın bütün aktları məqşəd e'tibarilə reflekslərdən ibarət- dir". 1 Beləliklə, Seçenovun sözləri ilə desək "mənşə e'tibarilə" psixi hadisə refleks kimi prosesdir". XIX əsrin ortalarında Ç.Darvinin təkamül nəzəriyyəsi ya- randı, bu isə insanın və heyvanın bədən quruluşunda bir cox ümumi cəhətlərin olduğunu əsaslandırdı. Bioloji planda insan və heyvanın davranışında və psixikasında bir çox ümumi cə- hətlərin olması haqqında ilk addım atdı. Bu tədqiqatlar zoopsi- xologiya sahəsində olan inkişafa xüsusilə böyük təkan verdi. İ.M.Seçenovun bir çox nəzəri müddəaları İ.P.Pavlov (1849- 1936) tərəfindən eksperimental surətdə təsdiq olunmuş və konkretləşdirilmişdir. Pavlovun tədqiqatlarının əsasını bütövlükdə iki siqnal sistemi haqqında təlim təşkil edir ki, bu haqda yuxarıda qeyd etdik. Psixoloji təlimlərin inkişafında XIX əsrin ikinci yarısı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu vaxt tibbdə, o cümlədən psixiatrtik praktikada bir çox elmi nailiyyətlər əldə edildi. XIX əsrin ikinci yarısında baş verən elmi nailiyyətlərin ən başlıcası ondan ibarətdir ki, eksperimental üsullar tədricən psixologiya elminə nüfuz edirdi İlk dəfə olaraq 1879-cu idlə Almaniyanın Leypsik şəhərində Vilhelm Vundt özünün eksperimental psixologiya laboratoriyasını yaratdı. Bu laboratoriyada nəinki, Almaniyada, həm də Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|