MüNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat
Yüklə 2,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Beynəlxalq İpək Yolu
- Açar sözlər
- Beynəlxalq İpək Yolu 66 COĞRAFĠYA XVI ƏSR VƏ XIX ƏSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ BÖYÜK ĠPƏK YOLU
Beynəlxalq İpək Yolu 64 insan məskənlərindən biridir. ƏlveriĢli təbii-coğrafi mövqeyi qədim dövrlərdən insanların bu ərazidə məskunlaĢmalarına Ģərait yaratmıĢdır. Burada min illər boyu böyük mədəniyyətlər formalaĢmıĢ və bütün tarixi dövrlərdə arasıkəsilməz yaĢayıĢ olmuĢdur. Bu baxımdan burada aparılan arxeoloji tədqiqatlar hər zaman Azərbaycan, Cənubi Qafqaz və dünya arxeologiya elmi üçün böyük əhəmiyyət kəsb etmiĢdir. Son illər ġərur rayonu ərazisində eneolit dövrünə aid Ovçulartəpəsi, Xələc, Ərəbyengicə, AĢağı DaĢarx, ġortəpə abidələri tədqiqata cəlb edilmiĢ və qədim tariximizin bu dövrünə dair zəngin maddi mədəniyyət nümunələri aĢkar edilmiĢdir. Həm yerli, həm də xarici tədqiqatçılar tərəfindən öyrənilən ġərur abidələri, xüsusilə də eneolit dövrü abidələri son illər Naxçıvan arxeologiya elminə böyük töhfələr vermiĢdir. Tədqiqatlar nəticəsində çox sayda yeni abidələr, yaĢayıĢ yerləri, qəbir abidələri, keramika məmulatları, əmək alətləri, metal əĢyalar və s. əldə edilmiĢdir. Bütün bu tapıntılar qədim tariximizin maddi mədəniyyət nümunəsi kimi Naxçıvanın tarix diyarĢünaslıq muzeylərində qorunub saxlanılır və demək olar ki, hər il muzeylər dəyərli arxeoloji materiallarla daha da zənginləĢir. Eneolit abidələrinin tədqiqi nəticəsində Naxçıvanın eneolit mədəniyyəti, həmin dövr insanlarının məĢğuliyyəti, təsərrüfat həyatı, həmçinin etnik-mədəni proseslər və Yaxın ġərq ölkələri ilə qarĢılıqlı əlaqələri daha dərindən öyrənilmiĢ və yeni tədqiqat sahələri meydana gəlmiĢdir. Açar sözlər: Naxçıvan, Eneolit abidələri, ġərur, Ovçulartəpəsi ƏFġARLAR ĠMPERIYASI DÖVRÜNDƏ NAXÇIVANIN TARĠXĠ- COĞRAFĠYASININ BƏZĠ MƏSƏLƏLƏRĠNƏ DAĠR ELNUR KƏLBĠ ZADƏ AMEA Naxçıvan Bölməsi caspianman@mail.ru Əksər hallarda III ġah Abbasın müəmmalı Ģəkildə həlak olması və Nadirqulu xanın simasında hakimiyyətin ƏfĢarların əlinə keçməsi Səfəvilər imperiyasının süqutu kimi dəyərləndirilir. Əslində isə 1736-cı ildə dövlət süquta uğramamıĢ, sadəcə olaraq dövlət idarəçiliyi bir sülalədən (Səfəvilərdən) digər sülalənin (ƏfĢarların) əlinə keçmiĢdir. Təbii ki, Nadir Ģah ƏfĢar özünü milli və məzhəbi hökümdardan daha çox bir imperator kimi aparmıĢ, dövlətdə ciddi islahatların həyata keçirilməsinə cəhd göstərmiĢdir. Nadir Ģah hakimiyyətə gəldikdən sonra dövlətin inzibati quruluĢunda ciddi dəyiĢikliklər edilmiĢ və son Səfəvilər dövründə həyata keçirilməsi planlaĢdırılan bir sıra inzibati islahatlar reallaĢdırılmıĢdır. Əvvəllər, Naxçıvanın tabeliyində olduğu Çuxursəd bəylərbəyliyi də daxil olmaqla Azərbaycan ərazisindəki 4 bəylərbəyliyin ləğv Tezislər 65 edilərək vahid Azərbaycan bəylərbəyliyinin tərkibində birləĢdirilməsi prosesi məhz Nadir Ģahın hakimiyyəti dövründə baĢa çatdırılmıĢdır. Bəylərbəyliklərin birləĢdirilməsindən bəhs edən əksər müəlliflər, Nadir Ģahın bəylərbəylikləri ləğv etdikdən sonra bütün bəylərbəylikləri Azərbaycan bəylərbəyliyi tərkibində birləĢdirdiyini yazırlar. Apardığımız müqayisəli təhlillər isə sübut edir ki, birləĢdirmə prosesi mərhələli Ģəkildə həyata keçirilmiĢdir. Birinci mərhələdə Gəncə, Tiflis, Qarabağ, Ġrəvan, Naxçıvan və ġirvan əraziləri mərkəzi Gəncə olan vahid vilayətdə birləĢdirilmiĢ, ikinci mərhələdə isə tam mərkəzləĢdirmə prosesi baĢa çatdırılmıĢ və mərkəzi Təbriz olan Azərbaycan vilayəti yaradılmıĢdır. M.Xəzaninin əsərində verdiyi məlumatlar sübut edir ki, Azərbaycan bəylərbəyliyi yaradılarkən Naxçıvan Çuxursəd bəylərbəyliyinə tabe olan bir ərazi kimi deyil, müstəqil bir hakimlik kimi bu vahidə daxil edilmiĢdir. Vahid Azərbaycan bəylərbəyliyinin tərkibində də Naxçıvan Ġrəvanla birlikdə deyil, ayrıca bir ölkə - hakimlik Ģəklində idarə olunmuĢdur. Apardığımız təhlil və ümumiləĢdirmələrə əsasən söyləyə bilərik ki, ƏfĢarların idarəçiliyi dövründə Naxçıvan ölkəsinin tərkibinə 12 mahal daxil olmuĢdur. Bunlar Naxçıvan, Ordubad¸ Mehri, Qafan, Sisyan, Tatef, Vedi, Dərəçiçək, Məzrə, Sürməli, Aralıq, ġərur mahalları idi. Açar sözlər: Naxçıvan, Nadir Ģah ƏfĢar, tarixi-coğrafiya, bəylərbəylik, vilayət, ölkə Beynəlxalq İpək Yolu 66 COĞRAFĠYA XVI ƏSR VƏ XIX ƏSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ BÖYÜK ĠPƏK YOLU ÜZƏRĠNDƏ NAXÇIVAN DĠYARININ ĠQTĠSADĠ COĞRAFĠ SƏCĠYYƏSĠNƏ DAĠR NAZĠM BABABƏYLĠ Naxçıvan Dövlət Universiteti nazimnym@mail.ru Naxçıvan diyarının ərazisi Rusiya tərəfindən iĢğal olunana qədər Səfəvilər, ƏfĢarlar və Osmanlı dövlətlərinin tərkib hissəsini təĢkil etmiĢ və siyasi hadisələrin nəticəsində onun sənayesində, kənd təsərrüfatında, ticarət və emaledici sənayesində, eləcə də inzibati ərazi bölgüsündə dəfələrlə dəyiĢikliklər baĢ vermiĢdir. Diyar Səfəvilər dövlətinin tərkibində Çuxur-Səd bəylərbəyliyinə daxil edilmiĢ və Ustaclıların nəzarəti altında olmuĢdur. Osmanlıların hakimiyyəti dövründə inzibati baxımdan xeyli inkiĢaf etmiĢ, özündə Naxçıvan, Məvaziyi- Xatun, Mülkü-Arslan, Qarabağlar, DərəĢam, DərəĢahbuz, Bazarçay, Dərələyəz, Əlincə, Sisyan, QıĢlaq, Azadgiran, ġurut (ġorlut) və Dərə Nürgüt olmaqla 14 nahiyəyə bölünmüĢdür. Sancaq sancaqbəyi, nahiyələr naiblər, kəndlər isə kəndxudalar tərəfindən idarə olunmuĢdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün Ermənistan tərkibində olan və əhalisi demək olar ki, tamamilə türklərdən ibarət olan Yexeqnadzor, Sisyan və Meqri rayonları sancağın tərkibinə daxil edilmiĢ, eyni zamanda Sədərək adlı yeni inzibati vahid yaradılmıĢdır. QıĢlaq və Dərələyəz nahiyələri əvvəllər mövcud olan Bazarçay, ġərur, Ordubad nahiyələri əsasında yaradılmıĢdır. Bu zaman sancağın illik gəliri 2 milyon 629 min axca təĢkil etmiĢdir. Nadir Ģah ƏfĢarın dövründə Naxçıvan çox böyük iqtisadi tənəzzülə uğrayır. O, sancaq və nahiyələri ləğv etməklə çoxmərkəzli iqtisadiyyatı dağıdır, təkmərkəzli idarə sistemi yaradır. Beləliklə, 1747-ci ildə iki bölgədən ibarət və əsası Heydərqulu xan tərəfindən qoyulan Naxçıvan xanlığı yaranır. Xanlığın Naxçıvan bölgəsi Naxçıvan, Xök, Əlincə, Dərələyəz olmaqla 4 və Ordubad bölgəsi isə Ordubad, Əylis, Dəstə, Çənənəb, Biləv olmaqla 5 mahala bölünür. Naxçıvan bölgəsi üzrə 34096 xalvar torpaq sahəsinin yarıdan çoxu – 52,6%-i, Ordubad üzrə isə 1522 xalvar torpaq sahəsinin 36,8%-i Biləv mahallarının payına düĢürdü. Naxçıvan bölgəsindən əsasən pambıq, buğda, çəltik, Ordubad bölgəsindən isə quru meyvə, sumax, bal ixrac olunurdu. Dərələyəz, Naxçıvan və Əlincə mahallarında 1 misldən 25 mislə qədər və ya 10000 pud çəltik əldə olunurdu və bu o dövr üçün çox yüksək göstərici hesab edilirdi. Xanlığın ixracat məhsullarının əsas yükü qaragül dərisi, quru meyvə və Yüklə 2,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|