Nadir efshar layout qxd
Yüklə 13,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
Nadir şah qoşunlarını fərqli mənəvi-psixoloji dəyərlər üzərində for- malaş dırdı. O, qoşunlara yeni ruh verdi, onların daxili simasını dəyişdirdi. Səfəvi dövlətinin süqutu ərəfəsində ölkənin qoşunları da böhran vəziyyətinə düşmüşdü. Qoşun rəhbərliyi saray aristokratiyasına çevrilməklə bərabər, daxili intriqalardan da uzaq deyildi. Qoşunların idarə edilməsinə biganə mövqe, səbatsız adamlara geniş səlahiyyətlər verilməsi Səfəvi qoşunlarının ən yaxşı ənənələrinin yaddan çıxmasını şərtləndirmişdi. Xalq arasındakı nüfuzunu və eləcə də döyüş keyfiy yətlərini itirən hərbi qüvvələr öz zəifliyi ilə dövlətin ərazi bütövlüyünə qarşı istiqamətlənmiş hücumların artmasına səbəb oldu və nəhayətdə Səfəvi dövləti özü süquta uğradı. Nadir şah isə hələ gənclik illərində başına topladığı dəstə üzvlərində hərbə maraq oyatdı, onların daxili potensialının üzə çıxarılmasına zəmin yaratdı, yaşadığı mən- təqənin, vilayətin və nəhayətdə ölkənin düşmənlərinə qarşı birgə əzmkarlıq göstərilməsinə nail oldu. Nadir şah qoşunlarında döyüşçüyə, qoşun baş - çısına, sərkərdəyə olan münasibət yeni dəyərlər kəsb etdi, xidmətə müna- sibət dəyişdi, cəmiyyət daxilində hərbi xidmətçinin nüfuzu son dərəcə artdı. Qoşunlar dövlət sistemində öz layiqli yerini tutdu. Dövrünün yetişdirməsi kimi, Nadir şah heç şübhəsiz ki, qoşunların for- malaşdırılması prosesinin Səfəvilər dövrünə aid olan bir sıra xarakterik ele - mentlərini saxladı. Görünür, elə buna görə də bəzi tədqiqatçılar Nadir şah qoşunlarının quruluşunun Səfəvi qoşunlarının quruluşundan elə də fərqlən- mədiyini iddia edirlər. 1 Əslində isə belə deyildi. Hərbi-texniki inkişaf səviyyəsinə, qarşıya qoyulan vəzifələrin xarakterinə uyğun olaraq Nadir şah qoşunların quruluşuna və bütünlükdə, qoşunların formalaşdırılması prosesinə ciddi yeniliklər gətirdi. Səfəvilər dövründə mövcud olmayan hərbi-dəniz qüvvələrinin yaradılması Nadir şahın bu prosesdə əldə etdiyi ciddi irəliləyişlərdən biri sayılmalıdır. O, əslində, yeni bir qoşun növü yaratdı və onun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi üçün əhəmiyyətli addımlar atdı. Nadir şah iştirak etdiyi döyüşlərin aparıldığı şəraitə uyğun olaraq yüngül artilleriyanın (zənburəklərin) işlədilməsinə, döyüş istifadəsinə diq - qə ti artırdı, bu artilleriyanın yeni strukturlarını yaratdı. Bundan başqa, bri - qada (tip) və ləşgərlərin strukturlarında da bir sıra yeniliklər meydana gəldi. Àçÿðáàéúàí Íàäèð ßôøàð äþâëÿòè 113 1 Semnani Təbabi. Nadir şah. Tehran, 1375, s.72. Nadir şah qoşunlarında dəstələr daimi və müvəqqəti əsasda üzvi şəkildə birləşdirildi. Nadir şah dövləti, əsasən, hərbi dayaqlar üzərində bərqərar ol- muşdu. Ona görə də Nadir şahın ətrafında daimi əsasda yaradılmış qoşun strukturları var idi. Bura cəzayirçi, qorçu, qullar dəstələri, xüsusi qvardiya keşikçilər dəstəsi və s. daxil idi. Amma qoşunların kütləviliyinə nail olmaq, iri miqyaslı əməliyyatları aparmaq üçün qeyri-daimi əsaslar üzərində də qoşun strukturları formalaşdırılırdı. Bura başlıca olaraq vilayətlər, tayfalar üzrə top - la nılan qoşun dəstələri daxil idi. Nadir şah daimi və qeyri-daimi qoşun dəs - tə lərinin döyüş fəaliyyətinin uzlaşdırılmasında da kifayət qədər bacarıq nümayiş etdirdi. Ona görə də Nadir şahın hərbi uğurlarını daimi və qeyri-dai - mi qoşun dəstələrinin birgə və uzlaşdırılmış fəaliyyətinin nəticəsi saymaq olar. Qoşunlara səfərbərliyin həyata keçirilməsində Nadir şah həm könül- lülük, həm də məcburiyyət prinsiplərindən istifadə edirdi. Nadir şahın hərbi fəaliyyətinin uğurları genişləndikcə, qoşunların maddi təminatı stabil- ləşdikcə könüllü şəkildə ona qoşulmaq istəyənlərin sayı da artdı. Bununla belə, Nadir şah qoşunların sayının artması üçün məcburiyyət vasitələrinə də əl atırdı. Ələ keçirdiyi vilayətlərin, ərazilərin hakimləri və əhalisi qarşısında Nadir şah konkret sayda qoşun dəstəsi toplayıb mərkəzi hakimiyyətin ixtiyarına verilməsi tapşırıqlarını da qoyurdu. Yəni qoşun dəstəsinin toplanması və Nadir şahın ixtiyarına verilməsi bir çox vilayətlər üçün mükəlləfiyyət xarakteri alırdı. Nadir şah qoşunlarında bir sıra əfqan dəstələrinin, ləzgi dəstəsinin, Xarəzm dəstəsinin, Mərv dəstəsinin meydana gəlməsi də məhz həmin mükəlləfiyyətlərin icra edilməsinin nəticəsi idi. Nadir şah qoşunlarının struktur vahidlərinin formalaşdırılmasında və onların idarə edilməsində onluq sistemindən istifadə edirdi. Bu sistem, əs- lində, Səfəvi qoşunlarından qalmışdı və Nadir şah da onun tətbiqini məq - sə də uyğun bilirdi. Həmin sistemə əsasən qoşunlarda ən kiçik struktur vahidi 10 nəfərdən ibarət olan cuxə idi. Cuxəyə daxil olan şəxslərdən 9-u sıravi döyüşçü, biri isə onbaşı və ya vəkil idi. 10 cuxənin birləşdiril mə - sindən dəhcuxə adlanan bir vahid təşkil edilirdi. 100 nəfərdən ibarət olan dəhcuxəyə (bəzən dəstə də adlandırılırdı) yüzbaşı rəhbərlik edirdi. 10 vahid dəhcuxədən isə min nəfərlik bir döyüş strukturu yaradılırdı. Min nəfərlik döyüş strukturu fövc (alay) adlanırdı və ona minbaşı rəhbərlik edirdi. 1 Úàùàíýèð Ùöñåéí ßôøàð 114 1 H.T.Homayun. Təhəvvolat-e qanun dər tarix-e-moaser-e İran. Tehran, 1376, s. 72. Fövc Nadir şah qoşunlarının əsas taktiki vahidi idi. Qoşun birləşmələri də, əsasən, fövclərin sayı ilə müəyyənləşdirilirdi. Ancaq mənbələrdə əl- libaşı, beşyüzbaşı vəzifələrinin mövcudluğu haqqında da məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Məsələn, «Aləm Ara-ye Naderi»də bildirilir ki, Nadir şah Hindistandan geri qayıdarkən öz qoşunlarına baxış keçirdi. Həmin baxışda: «... sərkərdələr, tayfa başçıları, ağsaqqallar, minbaşılar, beşyüz - ba şılar, yüzbaşılar, onbaşılar, yasəvullar, nəsəğçilər, çəndəvullar, rikalar, carçılar, çavuşlar və qədimilər cahan sahibini salamlamağa hazır oldular». 1 «Aləm Ara-ye Naderi»nin yenə başqa bir yerində beşyüzbaşı ilə bir- likdə əllibaşı ifadəsi işlədilmişdir. 2 Bəzi tədqiqatçılar beşyüzbaşı vəzifəsinin Səfəvi qoşunlarına aid olduğunu və Nadir şah dövründə bu vəzifə sahibinin cavabdeh olduğu struktur vahidinin aradan çıxdığını iddia etsələr də, 3 gö - rün düyü kimi, «Aləm Ara-ye Naderi»də həm beşyüzbaşı, həm də əllibaşı ifadəsinə rast gəlmək mümkündür. Bu vəzifə adları mənbələrdə çox işlən- məsə də, görünür, Nadir şah qoşunlarında onlar hələ də qalmaqda idi. Ehti- mal etmək olar ki, kiçik struktur vahidlərinin, o cümlədən ayrı-ayrı tövc lərin istifadəsi zamanı 50 nəfərlik və 500 nəfərlik struktur vahid lə - rindən istifadə edilməsinə zərurət yaranmışdı. Mənbələrdə Nadir şahın qoşunlarında struktur vahidi kimi işlədilən «tip» və «ləşgər» terminləri ilə qarşılaşmaq mümkündür. 4 Bu struktur vahidlərinin hər biri bir neçə fövcün birləşməsindən təşkil edilirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, tip (briqada) struktur vahidi Səfəvi qoşunları ilə müqayi - sədə Nadir şah qoşunlarına gətirilmiş daha bir yenilik idi. Lakin istər tip, istərsə də ləşgər daim tətbiq olunan strukturlar deyildilər. Əgər hər hansı bir tapşırıq icrası üçün bir neçə fövc göndərmək lazım gəlirdisə, onda bu fövclərin müvəqqəti olaraq ümumi komandanlıq altında birləşdirilməsinə ehtiyac yaranırdı. Belə vaxtlarda bu fövclər tip və ya ləşkər halında qrup - laşdırılır və istedadlı sərkərdələrdən biri bu strukturun rəhbəri təyin edilirdi. Başqa sözlə, tövclərdən fərqli olaraq, tiplər və ləşkərlər daimi şəkildə mövcud deyildilər. Bu strukturların mütləq formalaşdırılmış bir say tərkibi Àçÿðáàéúàí Íàäèð ßôøàð äþâëÿòè 115 1 M.M.Kazım. Göstərilən əsəri, II c. Tehran, 1384, s. 762. 2 Yenə orada, II c. s. 777. 3 H.T.Homayun. Göstərilən əsəri, s. 72. 4 M.M.Kazım. Göstərilən əsəri, II c. s. 789, 829. Yüklə 13,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|